Το παιδαγωγικό σύστημα του Friedrich Fröbel: η συσχέτιση με τις αφαιρετικές προθέσεις των εικαστικών τεχνών και της αρχιτεκτονικής: εφαρμογή στη σύγχρονη πρωτοβάθμια εκπαίδευση

Abstract

The present thesis addresses the educational proposal of the pioneering 18th-century early childhood German educator Friedrich Froebel, founder of the Kindergarten (a children's garden), the first pedagogical institute for preschoolers. In the context of his educational proposals, Froebel applied an innovative teaching method centered on play-based learning, utilizing physical objects as well as Art. Indicative of the widespread acceptance of Froebel's ideas is the dominance of the term “Kindergarten” for preschool in a large part of the Western world, across the Atlantic, and even in the Far East. Even more striking is the introduction of this German term into the English language as a designation for preschool, instead of a possible English equivalent, which was never adopted, such as “Children-garden”. This is evidently a tribute from English-speaking educators to the pioneering German pedagogue. The main argument of the thesis is that Froebel's pedagogical system is not merely a personal invention but a product of an extensive period of change and maturation of Western civilization during the modern era, characterized by an intense interest in abstraction and the conditions under which knowledge is constructed. More specifically, we refer to the theory of "conceptual formation" from the 18th century, initially proposed by the prominent German thinker Immanuel Kant, through the introduction of “schematism – Schematismus” in his Critique of Pure Reason, as well as to the more recent “schematization theory” of the Swiss psychologist and epistemologist Jean Piaget. Both of them attempt to explain the mental processes of abstraction and schematic processing of reality. This can be discerned in Froebel's work, particularly in his educational material, the completely standardized “gifts” (Frӧbelgaben), which form the backbone of his educational system. This view is considered a significant element of the thesis's originality, especially in relation to contemporary directions in expressive, abstract, and schematic representations in Art and Architecture. This aspect explains our decision to conduct the research within the educational framework of the School of Architecture at the National Technical University of Athens. To further support this claim, it is important to note that several important figures in modern art and architecture were familiar with Froebel's pedagogical model, either through early personal contact during their preschool years or as leaders within Kindergarten settings. This further reinforces the correlation between Froebel's pedagogy and the abstraction prevalent in Arts and Architecture during the period of modernism, a connection strongly argued in this thesis. Notable examples include prominent architects such as Frank Lloyd Wright, Le Corbusier, as well as artists like Vassily Kandinsky, Piet Mondrian, whose works clearly reflect the influence of Froebel's system. A major point, essential to the focus of this thesis and relevant to the School of Architecture, is the connection between Froebel's pedagogical proposal and the abstract process of shaping expression, specifically in architectural design. Froebel, who initially aspired to become an architect, personally designed his Kindergartens, using architectural design as an educational tool. He implemented a novel spatial arrangement aimed at making children aware of their unity with God and nature, a central tenet of his educational philosophy. Furthermore, the “gifts” he devised exhibit clear structural regularity, revealing his architectural background and underscoring their formative influence on his work. Hence, it becomes evident that within Froebel's system, architecture and related educational constructs are deliberately chosen to serve a pedagogical role. This insight possibly explains the enthusiasm Froebel's system generated among architects associated with it, such as Johannes Itten, who implemented an early academic education system similar to Froebel's exercises for preschoolers. In particular, we refer to the preliminary courses (Vorkurs) designed for first-year students at one of the most influential architecture schools of the modern period, Bauhaus, as well as in the works of eminent architects like Le Corbusier and Frank Lloyd Wright. Nevertheless, despite his pioneering role in early education, Froebel is not widely recognized within the educational circles of our country or beyond. There has been limited discussion about his ideas, his work, and their potential to inspire modern education. Motivated by this gap, the present thesis aims to highlight the work of the great German pedagogue and trace its relevance to contemporary education. The research conducted within this context demonstrates the lasting impact of Froebel's educational system, its adaptability, and its potential to integrate into modern technological “gifts”, producing positive learning outcomes in today’s educational processes.

Η παρούσα διατριβή πραγματεύεται την εκπαιδευτική πρόταση του πρωτοπόρου της πρώιμης εκπαίδευσης Γερμανού παιδαγωγού του 18ου αιώνα Friedrich Froebel, πατέρα του Kindergarten (κήπος για παιδιά), του πρώτου παιδαγωγικού ιδρύματος για νήπια. Στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών του προτάσεων, ο Froebel εφάρμοσε μία καινοτόμα διδακτική μέθοδο διδασκαλίας βασισμένη στο παιχνίδι, τη διαχείριση φυσικών αντικειμένων και καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Ενδεικτικό της ευρύτατης αποδοχής των ιδεών του Froebel αποτελεί η επικράτηση του όρου «Kindergarten» για το νηπιαγωγείο σε μεγάλο μέρος του Δυτικού κόσμου, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ως και στην Άπω Ανατολή και ακόμη εντονότερα, η εισαγωγή του γερμανικού αυτού όρου στην αγγλική γλώσσα, ως δηλωτικού για το νηπιαγωγείο, αντί μίας πιθανής του αγγλόφωνης απόδοσης, που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ, ως «Children-garden». Πρόκειται προφανώς για μια απόδοση τιμής από τους αγγλόφωνους παιδαγωγούς, στον πρώτο Γερμανό διδάξαντα.Βασική θέση της διατριβής είναι ότι το παιδαγωγικό σύστημα του Froebel δεν αφορά απλώς μία προσωπική επινόηση, αλλά αποτελεί παράγωγο μιας εκτενούς περιόδου μεταβολής και ωρίμανσης του δυτικού πολιτισμού, της νεωτερικής περιόδου, η οποία χαρακτηρίζεται από έντονο ενδιαφέρον για το αντικείμενο της αφαίρεσης και τους όρους συγκρότησης της γνώσης. Αναφερόμαστε, ειδικότερα, στη θεωρία του «σχηματισμού» που ανάγεται στον 18ο αιώνα, με αρχικό εισηγητή τον κορυφαίο Γερμανό διανοητή Immanuel Kant, καθώς και στη χρονικά εγγύτερη στο σήμερα θεωρία της «σχηματοποίησης» του Ελβετού ψυχολόγου και επιστημολόγου Jean Piaget, που επιχειρούν να εξηγήσουν τις νοητικές διεργασίες αφαιρετικής, σχηματικής επεξεργασίας και ελέγχου της πραγματικότητας, πρόθεση που διακρίνουμε στον Froebel και ειδικότερα στο εκπαιδευτικό του υλικό, τα απόλυτα κανονικοποιημένα «δώρα», «Frӧbelgaben», που συνιστούν τη ραχοκοκαλιά του εκπαιδευτικού του συστήματος. Αυτή τη θέση άλλωστε, επιμένουμε στη δήλωση αυτή, θεωρούμε ως καθοριστικό στοιχείο πρωτοτυπίας της διατριβής την οποία συσχετίζουμε με τις κατευθύνσεις της νεότερης εκφραστικής αφαιρετικής, σχηματικής συγκρότησης των τεχνών και της αρχιτεκτονικής, στοιχείο που επεξηγεί άλλωστε την απόφαση πραγματοποίησης της έρευνάς μας στο διδακτικό πλαίσιο της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε. Μ. Πολυτεχνείου. Σημαντική διαπίστωση που υποστηρίζει όσα μόλις προηγούμενα αναφέραμε, είναι το γεγονός ότι σημαντικοί εικαστικοί καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες της εποχής του μοντερνισμού, είχαν έρθει σε επαφή με το παιδαγωγικό σύστημα του Friedrich Froebel, είτε ως εκπαιδευόμενοι είτε ως εκπαιδευτές σε Kindergarten. Πρόκειται για διαπίστωση βασική για τη συσχέτιση της παιδαγωγικής του Froebel με τις αφαιρετικές προθέσεις της αρχιτεκτονικής και των εικαστικών τεχνών κατά την περίοδο του μοντερνισμού, διαπίστωση που υποδεικνύει με έμφαση το αντικείμενο της διατριβής, Χαρακτηριστικά μπορούμε ν' αναφέρουμε τους σημαντικότατους αρχιτέκτονες Frank Lloyd Wright, Le Corbusier και εικαστικούς, όπως τους Vassily Kandinsky, Piet Mondrian, στα έργα των οποίων διακρίνεται εμφανώς καταγωγική σχέση με το σύστημα Froebel. Ας επαναλάβουμε ότι και προηγούμενα ήδη τονίσαμε εξειδικεύοντας την παρατήρησή μας. Μία βασική συσχέτιση, σημαντική για την σχολή στην οποία εντάσσεται η διατριβή, αφορά τη μορφοποίηση της παιδαγωγικής πρότασης του Froebel σε σχέση με την αφαιρετική διαδικασία σχηματοποίησης της έκφρασης όχι απλά των τεχνών, γενικά, αλλά ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΑ. Ο Froebel, είχε λάβει αρχιτεκτονική παιδεία και επιθυμούσε αρχικά να γίνει αρχιτέκτονας. Σχεδίασε μάλιστα ο ίδιος λεπτομερώς τα Kindergarten του, χρησιμοποιώντας τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ως παιδαγωγικό εργαλείο. Εφάρμοσε ένα νέο είδος χωροταξικής διευθέτησης που αποσκοπούσε να φέρει τα παιδιά σε επίγνωση της ενότητάς τους με τον Θεό και τη φύση, βασικό στοιχείο της εκπαιδευτικής του φιλοσοφίας. Επίσης, τα «δώρα» που επινόησε εμφανίζουν προφανή στοιχεία δομικής κανονικότητας, που αποκαλύπτουν τις αρχιτεκτονικές καταβολές του δημιουργού τους και αποδεικνύουν τη διαμορφωτική τους επίδραση στο έργο του. Φαίνεται λοιπόν πως μέσα από το σύστημα Froebel η αρχιτεκτονική και οι σχετικές με αυτήν παιδαγωγικές συνάψεις, επιλέγονται προκειμένου να ασκήσουν παιδαγωγικό ρόλο. Αυτή είναι μία πολύ ενδιαφέρουσα διαπίστωση και επεξηγεί μάλλον τον λόγο που το σύστημα Froebel ενθουσίασε τους αρχιτέκτονες που συσχετίστηκαν με αυτό, όπως τον Johannes Itten ο οποίος εφάρμοσε ένα σύστημα πρώιμης ακαδημαϊκής εκπαίδευσης ανάλογο με τις φρεμπελιανές ασκήσεις για νήπια. Αναφερόμαστε στα εισαγωγικά μαθήματα, τα Vorkurs, για τους πρωτοετείς φοιτητές μίας από τις σημαντικότερες αρχιτεκτονικές σχολές της νεότερης περιόδου, του Bauhaus. Αλλά αναφερόμαστε επίσης και σπουδαίες μορφές της νεότερης αρχιτεκτονικής όπως τον Le Corbusier και τον Frank Lloyd Wright. Ωστόσο, αν και πρωτοπόρος στην πρώιμη εκπαίδευση, ο Froebel δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός ακόμα και στους εκπαιδευτικούς κύκλους, της χώρας μας αλλά και γενικότερα. Περιορισμένη συζήτηση έχει προκληθεί γύρω από τις ιδέες και το έργο του και για τη δυνατότητα να εμπνεύσει την εκπαίδευση των παιδιών σήμερα. Το γεγονός αυτό λειτούργησε ως αφορμή για τη συγγραφή της διατριβής, ώστε να αναδείξει το έργο του μεγάλου Γερμανού παιδαγωγού και να αναζητήσει τις απολήξεις του στη σύγχρονη εκπαίδευση. Στο πλαίσιο αυτό υλοποιήθηκε έρευνα όπου αναδείχτηκε η ικανότητα της εκπαιδευτικής πρότασης του Froebel να αντέχει στο χρόνο, να προσαρμόζεται ενσωματώνοντας σύγχρονα τεχνολογικά «δώρα» και να παράγει θετικά αποτελέσματα στη σύγχρονη μαθησιακή διαδικασία.