Το Ομιλιάριο του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νείλου του Κεραμέως

Abstract

The present dissertation provides a detailed examination of the Homiliary of Patriarch Neilos of Constantinople (1380-1388), which remains unedited in its entirety. This Byzantine collection comprises 43 exegetical and moral speeches (homilies) on the Sunday pericopes of the church year. The first part of this study centres on Patriarch Neilos himself. Given the limited information available about him and the historical events of his time, the study places greater emphasis on his personality, as attested by others—specifically his spiritual father Markos and his successor to the abbacy of the Monastery of Charsianites and future patriarch of Constantinople, Matthew I—as well as by Neilos himself, primarily through his patriarchal acts and homilies. A brief record of his written works is also included here. The second and most fundamental part is the thorough examination of Neilos’ Homiliary. It consists of seven sections, each dealing with a different aspect of the collection. The first section places the Homiliary within the Byzantine homiletic tradition, offering a brief survey of exegetical homiletics with a focus on collections and comparing Neilos’ work with those of other Byzantine authors, including some of his contemporaries. The second section describes the manuscript tradition and the contents of the Homiliary, leading into the third section, which examines the chronological arrangement of the homilies based on their order in the manuscripts. The fourth and most extensive section provides a detailed analysis of the forty-three homilies, considering their context, content, structure, and sources. The fifth section offers additional observations on the source(s) of the homilies, namely Neilos’ extensive use of John Chrysostom. It examines how Neilos seamlessly incorporates passages from Chrysostom’s homilies—verbatim or paraphrased—into his text, sometimes combining multiple excerpts with minor modifications. The sixth section analyses the language of the homilies, with a particular emphasis on Neilos’ use of rhetorical devices. Numerous examples illustrate that Neilos was well versed in them, even when he copied from Chrysostom. Finally, the seventh section explores the most frequently recurring themes within the Homiliary, clearly showing patriarch Neilos’ teachings. The Conclusions provide a synopsis of each part and section, summarising key discussions, presenting the findings and offering suggestions for further research on Neilos’ Homiliary and Byzantine homiletics more broadly.

Η παρούσα διατριβή προσφέρει μια λεπτομερή εξέταση του Ομιλιαρίου του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νείλου (1380-1388), το οποίο στο σύνολό του παραμένει ανέκδοτο. Η βυζαντινή αυτή συλλογή περιλαμβάνει 43 ερμηνευτικές και ηθικές ομιλίες για τις κυριακάτικες περικοπές του εκκλησιαστικού έτους. Το πρώτο μέρος της μελέτης επικεντρώνεται στον ίδιο τον Πατριάρχη Νείλο. Λόγω των περιορισμένων πληροφοριών που διαθέτουμε για εκείνον και τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του, η έρευνα δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην προσωπικότητά του, όπως αυτή διαφαίνεται μέσα από τις μαρτυρίες τρίτων—ιδίως του πνευματικού του πατέρα Μάρκου και του διαδόχου του στην ηγουμενία της Μονής των Χαρσιανιτών και μελλοντικού πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, Ματθαίου Α΄—καθώς και μέσα από τα ίδια του τα έργα, κυρίως τις πατριαρχικές πράξεις και τις ομιλίες του. Επιπλέον, παρουσιάζεται μια σύντομη καταγραφή του συγγραφικού του έργου. Το δεύτερο και σημαντικότερο μέρος της διατριβής συνιστά μία εις βάθος μελέτη του Ομιλιαρίου του Νείλου. Το έργο αναλύεται σε επτά διακριτές ενότητες, καθεμία από τις οποίες εστιάζει σε μία διαφορετική πτυχή της συλλογής. Αρχικά, το Ομιλιάριο τοποθετείται εντός της βυζαντινής ομιλητικής παράδοσης, όπου παρουσιάζεται μια σύντομη επισκόπηση της ερμηνευτικής ομιλητικής με ιδιαίτερη έμφαση στις συλλογές, ενώ το έργο του Νείλου συγκρίνεται με αντίστοιχα έργα άλλων βυζαντινών συγγραφέων, συμπεριλαμβανομένων και συγχρόνων του. Στη συνέχεια, εξετάζεται η χειρόγραφη παράδοση και το περιεχόμενο της συλλογής, τα οποία με τη σειρά τους οδηγούν στη χρονολογική προσέγγιση των ομιλιών βάσει της διάταξής τους στα χειρόγραφα. Η τέταρτη και πλέον εκτενής ενότητα της μελέτης αφιερώνεται σε μια λεπτομερή ανάλυση των 43 ομιλιών, λαμβάνοντας υπόψη το πλαίσιο, το περιεχόμενο, τη δομή και τις πηγές τους. Ακολουθεί η διερεύνηση των πηγών του Νείλου, εστιάζοντας στη συστηματική χρήση των κειμένων του Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Αναλύεται διεξοδικά ο τρόπος με τον οποίο ο Νείλος ενσωματώνει αποσπάσματα από τις ομιλίες του Χρυσοστόμου—είτε αυτούσια είτε σε παράφραση—καθώς και η σύνθεση πολλαπλών χωρίων με μικρές μεταβολές. Η γλωσσική ανάλυση του Ομιλιαρίου εξετάζει τη χρήση των ρητορικών σχημάτων από τον Νείλο, με πληθώρα παραδειγμάτων που αποδεικνύουν την ευχέρειά του στη ρητορική, ακόμα και όταν αντιγράφει από τον Χρυσόστομο. Τέλος, η έβδομη ενότητα εστιάζει στα επαναλαμβανόμενα θέματα που διατρέχουν το Ομιλιάριο, αναδεικνύοντας τη διδασκαλία του πατριάρχη Νείλου. Στο τελευταίο μέρος, η ενότητα των Συμπερασμάτων παρέχει σύντομη παρουσίαση κάθε επιμέρους ενότητας, συνοψίζει τις σημαντικότερες συζητήσεις, αναδεικνύει τα ευρήματα της έρευνας και προτείνει περαιτέρω έρευνα πάνω στο Ομιλιάριο του Νείλου και τη βυζαντινή Ομιλητική γενικότερα.