The constitution and politics in Greek church-state relations

Abstract

This thesis provides an in-depth examination of the relationship between the Greek State and the Church within a postsecular context, aiming to articulate the blueprint for a constitutional and legislative Church-State separation construed as a ‘liberation of the Church from the State’. The study highlights the inherent ambiguity and historical evolution of terms often used in this field, preferring to understand ‘religion’ primarily as an organised community rather than merely a collection of accepted beliefs. A core argument is that there exists a significant disconnect between the public perception, political narratives, legal framework, and the actual reality of Church-State relations in Greece. Therefore, the study emphasizes the need to analyse these relations within the broader societal and political landscape. The thesis is structured in two main parts. Part One is dedicated to exploring the constitutional vector of Greek Church-State relations. It analyses key articles of the Greek constitution, including Article 13C on freedom of religion, Article 3§1C which addresses the ‘prevailing religion’ and the relationship with the Ecumenical Patriarchate of Constantinople, Article 3§2C concerning the multiple ecclesiastical jurisdictions in Greece, and Article 16§2C regarding religious education, inter alia. The study delves into the debated nature of the ‘prevailing religion’ clause, discussing interpretations that range from purely descriptive to having normative legal force. It critically engages with recent Council of State rulings on religious education that interpret Article 16§2C based on Article 3§1C, viewing the course as necessarily confessional and linking ‘national consciousness’ to ‘religious consciousness’. Other constitutional elements discussed include the historical significance of the invocatio dei in the Preamble and the special status of Mount Athos under Article 105C. Part One argues that a true separation of Church and State in Greece would be primarily legislative, although constitutional changes are a necessary foundation, and proceeds to propose a blueprint for them. Part Two shifts focus to the politics and legislation of Church-State relations, utilising the turbulent period of 2018–2023 as a primary case study to illustrate current issues. It examines significant events such as the proposed 2018/2019 agreement on clergy salaries and church property, demonstrating the complexities and public controversies involved. Law 4957/2022, which adjusted clerical established posts but also enhanced state control over the Dodecanese dioceses, is analysed. The study also analyses the representation of the Greek Orthodox Church and Church-State relations in public discourse, pointing to paradoxical imagery and the influence of neo-Orientalist frameworks. The COVID-19 pandemic provides a backdrop for examining the ‘religionization’ of science in the public imagination. The thesis returns to the point that the Church itself has incentives to become a leading advocate for separation-as-liberation on the basis of the data surveyed and highlights in the concluding chapter that, rather than being ossified in time, Church-State separation is already an ongoing, ‘salamified’ process; the issues that are indeed pending for Church-State separation are then addressed for legislative revision.

Η παρούσα διατριβή εξετάζει τη σχέση μεταξύ του ελληνικού κράτους και της Εκκλησίας σε ένα μετα-κοσμικό πλαίσιο, με στόχο να διατυπώσει σχεδιάγραμμα για έναν συνταγματικό και νομοθετικό διαχωρισμό Εκκλησίας και Κράτους ως «απελευθέρωσης της Εκκλησίας από το Κράτος». Η μελέτη υπογραμμίζει την εγγενή ασάφεια και την ιστορική εξέλιξη των όρων που χρησιμοποιούνται συχνά σε αυτόν τον τομέα, προτιμώντας να κατανοήσει τη «θρησκεία» πρωτίστως ως οργανωμένη κοινότητα και όχι απλώς ως σύνολο αποδεκτών πεποιθήσεων. Ένα θεμελιώδες επιχείρημα είναι ότι υπάρχει σημαντική απόκλιση μεταξύ της δημόσιας αντίληψης, των πολιτικών αφηγήσεων, του νομικού πλαισίου και της πραγματικής κατάστασης των σχέσεων Εκκλησίας-Κράτους στην Ελλάδα. Ως εκ τούτου, η μελέτη τονίζει την ανάγκη ανάλυσης αυτών των σχέσεων στο ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο. Η διατριβή είναι δομημένη σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος είναι αφιερωμένο στη διερεύνηση του συνταγματικού διανύσματος των σχέσεων Εκκλησίας-Κράτους στην Ελλάδα. Αναλύει βασικά άρθρα του ελληνικού Συντάγματος, μεταξύ των οποίων το άρθρο 13Σ σχετικά με την θρησκευτική ελευθερία, το άρθρο 3§1Σ που αφορά την «επικρατούσα θρησκεία» και τη σχέση με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, το άρθρο 3§2Σ σχετικά με τις πολλαπλές εκκλησιαστικές δικαιοδοσίες στην Ελλάδα και το άρθρο 16§2Σ σχετικά με τη θρησκευτική εκπαίδευση, μεταξύ άλλων. Η μελέτη ερευνά τη διαμάχη που έχει ξεσπάσει γύρω από τη ρήτρα περί «επικρατούσας θρησκείας», εξετάζοντας ερμηνείες που κυμαίνονται από περιγραφικές έως κανονιστικές. Αξιολογεί κριτικά τις πρόσφατες αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας σχετικά με τη θρησκευτική εκπαίδευση, οι οποίες ερμηνεύουν το άρθρο 16§2Σ με βάση το άρθρο 3§1Σ, θεωρώντας το μάθημα ως αναγκαστικά ομολογιακό και συνδέοντας την «εθνική συνείδηση» με τη «θρησκευτική συνείδηση». Άλλα συνταγματικά στοιχεία που εξετάζονται περιλαμβάνουν την ιστορική σημασία της invocatio dei στο Προοίμιο και το ειδικό καθεστώς του Αγίου Όρους βάσει του άρθρου 105Σ. Στο πρώτο μέρος υποστηρίζεται ότι ο διαχωρισμός της Εκκλησίας από το Κράτος στην Ελλάδα είναι πρωτίστως νομοθετικός, αν και οι συνταγματικές αλλαγές αποτελούν απαραίτητη βάση, και προτείνεται ένα προσχέδιο για την πραγματοποίησή τους. Το δεύτερο μέρος εστιάζει στην πολιτική και τη νομοθεσία στις σχέσεις Εκκλησίας-Κράτους, αξιοποιώντας την περίοδο 2018-2023 ως βάση. Εξετάζει γεγονότα όπως η προτεινόμενη συμφωνία του 2018/2019 για τους μισθούς των κληρικών και την εκκλησιαστική περιουσία, ή τον νόμο 4957/2022 περί οργανικών θέσεων κληρικών αλλά και του ενισχυμένου κρατικού ελέγχου επί των Μητροπόλεων των Δωδεκανήσων. Η μελέτη αναλύει επίσης την αποτύπωση της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και τις σχέσεις Εκκλησίας-Κράτους στον δημόσιο λόγο, επισημαίνοντας την επίδραση των νεο-οριενταλιστικών πλαισίων. Η πανδημία COVID-19 αποτελεί το πλαίσιο για την εξέταση της «θρησκειοποίησης» της επιστήμης στο συλλογικό φαντασιακό. Η διατριβή επανέρχεται στη διαπίστωση ότι η ίδια η Εκκλησία έχει σημαντικά κίνητρα διαχωρισμού από το κράτος ως απελευθέρωσης με βάση τα στοιχεία που εξετάστηκαν και τονίζει στο τελευταίο κεφάλαιο ότι ο διαχωρισμός Εκκλησίας-Κράτους είναι ήδη μια συνεχιζόμενη διαδικασία «κομμάτι-κομμάτι». Τα ζητήματα που πράγματι εκκρεμούν για το διαχωρισμό Εκκλησίας-Κράτους εξετάζονται μεμονωμένα στη συνέχεια προς νομοθετική αναθεώρηση.