Η Θεοτόκος Γαλακτοτροφούσα στην μεταβυζαντινή ζωγραφική του ελλαδικού χώρου (16ος-18ος αιώνας): εικονογραφική προσέγγιση-θεολογική θεώρηση

Abstract

This research is a first attempt at a more comprehensive consideration of the iconography of the Virgin Galaktotrophousa in Greece during the 16th to 18th centuries. It is based on unpublished and published archaeological resources which were found in museums, public and private collections, Ephorates of Antiquities, Holy Monasteries and churches along with the relevant available bibliography and texts of the Orthodox ecclesiastical secretariat. This specific research, that was carried out, concerns the post-Byzantine era in Greece. This time period was chosen as it was during this time that a sufficient number of remarkable portable icons of the Virgin Galaktotrofousa were hoarded. The type variations, art and technique, epigraphic evidence, and information gained from their study are all examined in relation to the biblical references, liturgical and hymnographical texts, and theological commentaries. Particurarly, the main purpose of this research is the detailed iconographic study of the Virgin Galaktotrophousa during the 16th to 18th centuries in Greece. This, together with the complete correlation with the texts of the church secretariat, and especially with the hymnography, demonstrate the factors of dissemination, and above all, reproduction of the theme by the artists of the post-Byzantine era. In addition, it aims to highlight the mediating role of the Theotokos in the Incarnation of the Incarnate Word of God, the second Person of the Holy Trinity, the Son of God, for the salvation of the human race. Its content is structured in two parts and five chapters. At the beginning of the first part, the preface, the table of contents, the citation of the relevant bibliography and the introduction are presented. Then, the first chapter explores the conditions and causes of the creation of the subject. For example, its beginnings, and its possible iconographic patterns. Then, the second chapter deals with the biblical, liturgical and doctrinal view and teaching of the Orthodox Church regarding the person of the Mother of God and her role in the Incarnation of the Son of God. At the same time, relevant references regarding the nursing Virgin Mary are detected in ecclesiastical texts secretariat. In other words, the theological background that interprets the connection of the subject of the Virgin Galaktotrofousa with her special maternal role and her indisputable contribution to the Incarnation of the Son of God is sought. Afterwards, the third chapter focuses on the brief iconographical analysis of the images with the theme of the Virgin Galaktotrophousa through the presentation of the various variations of the theme, which are found in the post-Byzantine era, mainly in the 16th to 18th centuries in Greece. Particularly, this chapter presents paintings, mostly icons, but also a small number of copper engravings, which come from the collections of Museums, Ephorates of Antiquities, Holy Monasteries and churches. Moreover, the fourth chapter briefly outlines the aesthetic principles in the performance of the theme in the rest of the Orthodox area of Aemos, the East and Cyprus. Continuing, the fifth chapter captures the iconographical performance of the theme in the West by Greek iconographers and also by Western artists. Furthermore, the main conclusions of the thesis are summarized and a short summary in English follows. Finally, Part B contains indicative correspondence with the concession officials for the works, a list with the origin of the photographs, and a list with the captions of the works and their photographic documentation.

Η έρευνα αυτή αποτελεί μια πρώτη προσπάθεια συνολικότερης θεώρησης της εικονογραφίας της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας, στον ελλαδικό χώρο, κατά το χρονικό διάστημα 16ος-18ος αι., με βάση το αδημοσίευτο και δημοσιευμένο αρχαιολογικό υλικό, που εντοπίστηκε σε μουσεία, δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές, Εφορείες Αρχαιοτήτων, Ιερές Μονές και Ναούς, σε συνδυασμό και από κοινού με τη σχετική διαθέσιμη βιβλιογραφία και τα κείμενα της ορθόδοξης εκκλησιαστικής γραμματείας. Το χρονικό διάστημα που επιλέχθηκε να διεξαχθεί η συγκεκριμένη έρευνα αφορά στον ελλαδικό χώρο τη μεταβυζαντινή εποχή (16ος-18ος αιώνα), καθώς την περίοδο αυτή θησαυρίζεται ένας ικανός αριθμός αξιόλογων φορητών εικόνων με το θέμα της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας. Θα σχολιαστούν οι παραλλαγές του τύπου, η τέχνη και η τεχνική τους, οι επιγραφικές μαρτυρίες, οι πληροφορίες που αποκομίζει κανείς από τη μελέτη τους, σε συνάφεια με τις εν γένει αναφορές στις βιβλικές πηγές, τα λειτουργικά και υμνογραφικά κείμενα, και από κοινού με τον θεολογικό σχολιασμό τους. Βασικός σκοπός είναι η λεπτομερειακή εικονογραφική μελέτη του θέματος της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας, κατά τους 16ο-18ο αιώνες, στον ελλαδικό χώρο. Ταυτόχρονα, η ολοκληρωμένη συσχέτιση με τα κείμενα της εκκλησιαστικής γραμματείας, και κυρίως με την υμνογραφία, προκειμένου να καταδειχτούν οι παράγοντες διάδοσης, και κυρίως, αναπαραγωγής του θέματος από τους καλλιτέχνες της μεταβυζαντινής εποχής (16ος-18ος αι.). Επιπλέον, στόχο έχει να αναδείξει τον διαμεσολαβητικό ρόλο της Θεοτόκου στην Ενανθρώπιση του Άσαρκου Λόγου του Θεού, του δευτέρου Προσώπου της Αγίας Τριάδας, του Υιού του Θεού, για τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους. Το περιεχόμενό της διαρθρώνεται σε δύο μέρη και πέντε κεφάλαια. Στην αρχή του πρώτου μέρους προτάσσονται ο πρόλογος, ο πίνακας περιεχομένων, η παράθεση της σχετικής βιβλιογραφίας και η εισαγωγή. Στη συνέχεια, το πρώτο κεφάλαιο διερευνά τις προϋποθέσεις και τα αίτια δημιουργίας του θέματος, δηλαδή τις απαρχές του, και τα πιθανά εικονογραφικά του πρότυπα. Έπειτα, το δεύτερο κεφάλαιο πραγματεύεται τη βιβλική, λειτουργική και δογματική θεώρηση και διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας σχετικά με το πρόσωπο της Θεοτόκου και τον ρόλο της στην Ενσάρκωση του Υιού του Θεού, ενώ ταυτόχρονα ανιχνεύονται σχετικές αναφορές που αφορούν τη θηλάζουσα Παναγία, σε κείμενα της εκκλησιαστικής γραμματείας. Αναζητείται δηλαδή το θεολογικό υπόβαθρο που ερμηνεύει τη σύνδεση του θέματος της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας με τον ιδιαίτερο μητρικό ρόλο της και την αδιαμφισβήτητη συμβολή της στην Ενσάρκωση του Υιού του Θεού. Στη συνέχεια, το τρίτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στη συνοπτική εικονογραφική ανάλυση των εικόνων με το θέμα της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας, μέσα από την παρουσίαση των διάφορων παραλλαγών του θέματος, που απαντώνται τη μεταβυζαντινή εποχή, κυρίως τους 16ο -18ο αιώνες, στον ελλαδικό χώρο. Ειδικότερα, το κεφάλαιο αυτό παρουσιάζει ζωγραφικά έργα, στην πλειονότητά τους εικόνες, αλλά και μικρό αριθμό χαλκογραφιών, που προέρχονται από συλλογές Μουσείων, Εφορειών Αρχαιοτήτων, Ιερών μονών και ναών. Επίσης, το τέταρτο κεφάλαιο σκιαγραφεί συνοπτικά τις αισθητικές αρχές στην απόδοση του θέματος στον υπόλοιπο Ορθόδοξο χώρο του Αίμου, της Ανατολής και την Κύπρο. Παράλληλα, το πέμπτο κεφάλαιο αποτυπώνει την εικονογραφική απόδοση του θέματος στη Δύση, από Έλληνες αγιογράφους, αλλά και δυτικούς καλλιτέχνες. Ταυτόχρονα, ανακεφαλαιώνονται τα κύρια συμπεράσματα της διατριβής και ακολουθεί σύντομη περίληψη στην Αγγλική γλώσσα. Τέλος, το Β΄ μέρος περιέχει ενδεικτική αλληλογραφία με τους φορείς παραχώρησης των έργων, κατάλογο με την προέλευση των φωτογραφιών, και κατάλογο με τις λεζάντες των έργων και τη φωτογραφική τεκμηρίωσή τους.

La presente ricerca rappresenta un primo tentativo di una visione complessiva dell’iconografia della Vergine Galaktotrophousa (Madonna che allatta) nello spazio geografico greco, durante il periodo compreso tra il XVI e il XVIII secolo. L’indagine si basa su materiale archeologico, sia edito che inedito, rinvenuto in musei, collezioni pubbliche e private, Eforati delle Antichità, Monasteri e Chiese, in combinazione con la bibliografia disponibile e i testi della letteratura ecclesiastica ortodossa. Il periodo selezionato per lo studio riguarda l’epoca post-bizantina in Grecia (XVI–XVIII secolo), durante la quale si conserva un numero significativo di icone portatili di pregio con il tema della Galaktotrophousa. Verranno commentate le varianti del tipo iconografico, lo stile e la tecnica pittorica, le iscrizioni presenti, nonché le informazioni che emergono dal loro studio in relazione alle fonti bibliche, ai testi liturgici e innografici, accompagnati da un’interpretazione teologica. L’obiettivo principale è un’analisi iconografica dettagliata del soggetto della Vergine Galaktotrophousa nei secoli XVI-XVIII nello spazio greco. Parallelamente, si propone un confronto sistematico con i testi della letteratura ecclesiastica, in particolare con l’inno-grafia, per evidenziare i fattori che hanno contribuito alla diffusione e soprattutto alla riproduzione del tema da parte degli artisti dell’epoca post-bizantina. Inoltre, la ricerca mira a mettere in luce il ruolo di mediazione della Theotokos nell’Incarnazione del Logos asarkos di Dio, la seconda Persona della Santissima Trinità, il Figlio di Dio, per la salvezza del genere umano. Il contenuto è articolato in due parti e cinque capitoli. All'inizio della prima parte si trovano il prologo, l’indice, la bibliografia e l’introduzione. Il primo capitolo esamina le premesse e le cause della creazione del tema, ovvero le sue origini e i possibili modelli iconografici. Il secondo capitolo affronta l’interpretazione biblica, liturgica e dogmatica della figura della Vergine secondo la dottrina della Chiesa Ortodossa e il suo ruolo nell’Incarnazione del Figlio di Dio, individuando riferimenti alla Madonna che allatta nei testi ecclesiastici. Si cerca dunque il fondamento teologico che giustifica il legame tra il soggetto della Galaktotrophousa e il ruolo materno unico della Vergine nella divina Incarnazione. Il terzo capitolo è dedicato all’analisi iconografica delle immagini della Galaktotrophousa, con presentazione delle diverse varianti riscontrate durante il periodo post-bizantino (XVI–XVIII secolo) nello spazio greco. Si presentano opere pittoriche, prevalentemente icone, ma anche alcune incisioni su rame, provenienti da collezioni museali, Eforati, monasteri e chiese. Il quarto capitolo delinea sinteticamente i principi estetici con cui il soggetto è stato trattato negli altri territori ortodossi dei Balcani, dell’Oriente e di Cipro. Il quinto capitolo presenta l’iconografia del soggetto in Occidente, sia da parte di pittori greci che di artisti occidentali. Seguono le principali conclusioni della tesi e un breve riassunto in lingua inglese. Infine, la seconda parte include la corrispondenza indicativa con le istituzioni che hanno concesso l’accesso alle opere, un elenco della provenienza delle fotografie e un catalogo con le didascalie e la documentazione fotografica delle opere esaminate.