Η ζωγραφική αποτύπωση του Μυστικού Δείπνου ως μάρτυρας του Χριστιανικού διατροφικού πολιτισμού

Abstract

The thesis deals with the study and analysis of philological, archaeological, hagiological and visual sources, regarding the pictorial representation of the Last Supper as a witness of the Christian nutritional culture, from the Early Christian era to the Late Byzantine period. Where there is a lot of information about the painting of the scene and knowledge about food, eating and eating habits is drawn from the table of the particular scene, which have varied over time. There are changes in the types of food and foodstuffs in one of the most characteristic dining scenes, which is considered a dinner performance with a religious and symbolic character. The Last Supper is of great interest, because it is the only food scene in Byzantine art (especially in frescoes and miniatures) that can be shown with high frequency over a long period of time. And it is argued that we can observe a clear long-term evolution of the foods in the Last Supper scenes from Late Antiquity onwards. The thesis is structured in two volumes. The first volume is the main text of the thesis and consists of four chapters, by periods. While the second, constitutes the iconography of the thesis, with the Catalog of images followed by a large volume of images of the Last Supper, of which monumental painting predominates. Portable images, manuscripts and other forms of art (sculpture, centerpiece and woodcut) depicting the scene are also presented, forming a comprehensive reference and source of the painting of the Last Supper throughout the centuries. From the Early Christian years to the end of the Byzantine Empire, there are changes in the types of food and foodstuffs represented in the depictions of the scene. As well as in the eating habits concerning the depicted utensils or other related objects, such as cutlery, tablecloths and paper towels, which could be considered to reflect the habits of each period in which the works are produced. In the painting of the Last Supper in all the periods examined, the bread, the wine and the fish, apart from being a fixed trilogy, were also the basic nutritional elements, having a basically symbolic character. We are informed about the type of meal, if it is rich or royal, with the consumption of meat and other dishes, or simple and poor, with the existence of few foods, such as bread and vegetables. But in general, over the centuries, the motif of the depiction of the scene of the Last Supper, becomes richer in nutritional characteristics and dietary habits of the Byzantine period and in general the Byzantine culture of nutrition emerge. But the depiction of the liturgical type of the Last Supper, the establishment of the Eucharist, is clear and pure. In conclusion, the focus is on the foods and eating habits that are characteristically depicted in the scene of the Last Supper, as they are formed through the centuries and periods and constitute an artistic witness of the Christian food culture.

Η διατριβή ασχολείται με τη μελέτη και ανάλυση φιλολογικών, αρχαιολογικών, αγιολογικών και εικαστικών πηγών, σχετικά με τη ζωγραφική αποτύπωση του Μυστικού Δείπνου ως μάρτυρας του Χριστιανικού διατροφικού πολιτισμού, από την Παλαιοχριστιανική εποχή έως και την Υστεροβυζαντινή περίοδο. Όπου υπάρχουν πολλές πληροφορίες σχετικά με τη ζωγραφική της σκηνής και αντλούνται γνώσεις για τα τρόφιμα, τα φαγητά και τις διατροφικές συνήθειες, από το τραπέζι της συγκεκριμένης σκηνής, τα οποία διαφοροποιούνται στο πέρασμα του χρόνου. Διαπιστώνονται αλλαγές στα είδη φαγητού και τροφίμων σε μία από τις πιο χαρακτηριστικές σκηνές τραπεζώματος, η οποία και θεωρείται μια παράσταση δείπνου με θρησκευτικό και συμβολικό χαρακτήρα. Με την παρούσα διατριβή εμπλουτίζεται η σύγχρονη βιβλιογραφία με νέα στοιχεία της συγκεκριμένης σκηνής με εξειδικευμένες ομάδες τροφίμων και την σχέση τους με την θρησκεία και τον χριστολογικό συμβολισμό, προσπαθώντας έτσι να φωτιστούν περιοχές που δεν έχουν ακόμη πλήρως ερευνηθεί. Ο Μυστικός Δείπνος παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί είναι η μόνη σκηνή φαγητού στη βυζαντινή τέχνη (ειδικά σε τοιχογραφίες και μικρογραφίες), που μπορεί να προβληθεί με υψηλή συχνότητα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Και υποστηρίζεται ότι μπορούμε να παρατηρήσουμε μια σαφή μακροπρόθεσμη εξέλιξη των φαγητών στις σκηνές του Μυστικού Δείπνου από την Ύστερη Αρχαιότητα και μετά. Η διατριβή διαρθρώνεται σε δύο τόμους. Ο πρώτος τόμος είναι το βασικό κείμενο της διατριβής και αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια, ανά περιόδους. Ενώ ο δεύτερος, αποτελεί την εικονογραφία της διατριβής, με τον Κατάλογο των εικόνων και να ακολουθεί ένας μεγάλος όγκος εικόνων του Μυστικού Δείπνου, εκ των οποίων κυριαρχεί η μνημειακή ζωγραφική. Επίσης παρουσιάζονται φορητές εικόνες, χειρόγραφα και άλλες μορφές τέχνης (γλυπτική, κεντηρική και ξυλογλυπτική), που απεικονίζεται η σκηνή αποτελώντας μια συνολική αναφορά και πηγή της ζωγραφικής του Μυστικού Δείπνου ανά τους αιώνες. Από τα Πρώτα Χριστιανικά χρόνια μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, διαπιστώνονται αλλαγές στα είδη φαγητού και τρόφιμα που αναπαριστάνονται στις απεικονίσεις της σκηνής. Καθώς και στις διατροφικές συνήθειες που αφορούν τα εικονιζόμενα σκεύη ή άλλα σχετικά αντικείμενα, όπως μαχαιροπίρουνα, τραπεζομάντηλα και χειρόμακτρα, που θα μπορούσε να θεωρηθούν ότι καθρεπτίζουν τις συνήθειες της κάθε περιόδου κατά την οποία εκπονούνται τα έργα. Στη ζωγραφική του Μυστικού Δείπνου σε όλες τις περιόδους που εξετάστηκαν, ο άρτος, ο οίνος και ο ιχθύς, εκτός ότι ήταν μια σταθερή τριλογία, αποτελούσαν και τα βασικά διατροφικά στοιχεία, έχοντας κατά βάση συμβολικό χαρακτήρα. Πληροφορούμαστε για το είδος του γεύματος, εάν είναι πλούσιο ή βασιλικό, με την κατανάλωση κρέατος και λοιπών εδεσμάτων ή λιτό και φτωχικό με την ύπαρξη λιγοστών τροφών και λιτών, όπως το ψωμί και τα λαχανικά. Αλλά γενικά με την πάροδο των αιώνων το μοτίβο της απεικόνισης της σκηνής του Μυστικού Δείπνου, γίνεται πιο πλούσιο από διατροφικά χαρακτηριστικά και αναδεικνύονται διατροφικές συνήθειες της βυζαντινής περιόδου και γενικότερα στο βυζαντινό πολιτισμό της διατροφής. Όμως είναι σαφής και καθαρή η απεικόνιση του λειτουργικού τύπου του Μυστικού Δείπνου, η ίδρυση της Θείας Ευχαριστίας. Συμπερασματικά, εστιάζεται το ενδιαφέρον στα τρόφιμα και τις διατροφικές συνήθειες που απεικονίζονται χαρακτηριστικά στη σκηνή του Μυστικού Δείπνου, έτσι όπως διαμορφώνονται μέσα από τους αιώνες και τις περιόδους και αποτελεί μια καλλιτεχνική μαρτυρία του Χριστιανικού διατροφικού πολιτισμού.