Τα μινωικά ιερά κορυφής από την παλαιοανακτορική στη νεοανακτορική περίοδο με βάση την κεραμική από την Παντοτινού Κορυφή και τον Σταυρωμένο Ανατολής Ιεράπετρας

Abstract

The subject of the present dissertation is the holistic study of the ceramic material from two neighboring peak sanctuaries with successive use in the region of Ierapetra, southeastern Crete, at the sites of Pantotinou Koryfi and Stavromenos Anatoli, which are dated to the Protopalatial (Middle Minoan IB – II) and Neopalatial (Middle Minoan III – Late Minoan I) periods, respectively. The study aims to reconstruct the ritual practices at each sanctuary and investigate changes in patterns from the Protopalatial to the Neopalatial period, providing insight into the evolving cult activity in the region over time. Despite the fact that peak sanctuaries are recognized as one the most distinct categories of religious sites in the Aegean region and a particular field of research of Minoan Archaeology since the mid-20th century, the proposed interpretations regarding the nature of the ritual practices are based on the study of a limited part of the excavated material, resulting in an incomplete and inadequately documented picture. A critical review of the existing literature points out, with a few exceptions, the general absence of systematic studies and publications on pottery from peak sanctuaries, as opposed to other categories of finds, particularly clay votive offerings. Taking into account the limitations of the previous research, the present dissertation takes a comprehensive approach by studying the ceramic assemblages in detail and conducting a contextual analysis of the data. The classification of the pottery was based on three main attributes: fabric, shape, and surface treatment. Macroscopic examination of the ceramic material revealed a diverse range of fabrics at each sanctuary geologically sourced from at least four different areas in eastern Crete. Typological analysis brought to light a variety of shapes associated with typical peak sanctuary activities, based on the available published evidence. Variations in the intensity/frequency of specific practices were noted between the two sites, with Stavromenos showing a greater emphasis on food preparation, probably on-site. The study further investigates the depositional processes and the spatial distribution of the ceramic material, aiming at identifying differences in ritual activity intensity across areas within each sanctuary. A comparative study of the two sanctuaries revealed a shift in ritual activity from Pantotinou Koryfi towards the neighboring site of Stavromenos during the early Neopalatial period (MM III – LM IA). The ritual activity at Stavromenos is characterized by a more massive scale and a broader geographic scope, encompassing communities along the south and north coast of the Isthmus of Ierapetra. This shift coincided with broader political, social, and economic changes in Crete at the beginning of the Neopalatial period, along with a centralization of ritual activities at peak sanctuaries under palatial control. The study suggests that the neopalatial ritual activity at the sanctuary of Stavromenos was associated with a palatial center in the region of Ierapetra, contrasting with the rural nature of the protopalatial sanctuary at Pantotinou Koryfi. Further systematic studies of the ceramic material from other peak sanctuaries can enhance our understanding of rural cult practices and reveal additional insights into the diversity of ritual activities across different sites.

Αντικείμενο της παρούσας διατριβής αποτελεί η μελέτη του συνόλου της κεραμικής από δύο γειτονικά ιερά κορυφής με διαδοχική χρήση στην περιοχή της Ιεράπετρας, στη νοτιοανατολική Κρήτη, στις θέσεις Παντοτινού Κορυφή και Σταυρωμένος Ανατολής, οι οποίες χρονολογούνται στην Παλαιοανακτορική (Μεσομινωική ΙΒ – ΙΙ) και τη Νεοανακτορική περίοδο (Μεσομινωική ΙΙΙ – Υστερομινωική Ι) αντίστοιχα. Στόχος της μελέτης είναι η ανασύσταση των λατρευτικών πρακτικών που λάμβαναν χώρα σε κάθε ιερό και η διερεύνηση μεταβολών από την Παλαιοανακτορική έως τη Νεοανακτορική περίοδο, με απώτερο σκοπό τη διαχρονική εξέταση της λατρευτικής δραστηριότητας στην περιοχή της Ιεράπετρας. Παρά το γεγονός ότι τα ιερά κορυφής συνιστούν μία από τις πιο διακριτές κατηγορίες αναγνωρισμένων λατρευτικών χώρων στον αιγαιακό χώρο και ένα ιδιαίτερο πεδίο έρευνας της μινωικής αρχαιολογίας περίπου από τα μέσα του 20ου αιώνα, οι ερμηνείες που έχουν διατυπωθεί για τον χαρακτήρα των λατρευτικών πρακτικών βασίζονται στη μελέτη ενός πολύ μικρού μέρους του συνόλου του ανασκαμμένου υλικού, με αποτέλεσμα μία ελλιπή και ανεπαρκώς τεκμηριωμένη εικόνα. Η κριτική εξέταση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας καταδεικνύει, με λίγες εξαιρέσεις, τη γενική απουσία συστηματικών μελετών και δημοσιεύσεων κεραμικής, σε αντίθεση με τη μελέτη άλλων κατηγοριών ευρημάτων, και ιδιαίτερα των πήλινων αναθημάτων. Λαμβάνοντας υπόψη τα κενά της προϋπάρχουσας έρευνας, η παρούσα διατριβή επιχειρεί μία ολιστική προσέγγιση, με την αναλυτική εξέταση των δύο κεραμικών συνόλων και τη συγκειμενική ανάλυση των δεδομένων. Το κεραμικό υλικό κατηγοριοποιήθηκε με βάση τρεις βασικές ιδιότητες: την κεραμική ύλη, το σχήμα και την επεξεργασία της επιφάνειας. Η μακροσκοπική εξέταση του υλικού κατέδειξε την ύπαρξη μίας πληθώρας κεραμικών υλών σε κάθε ιερό, οι οποίες προέρχονται γεωλογικά από τουλάχιστον τέσσερις διαφορετικές περιοχές στην ανατολική Κρήτη. Μέσω της τυπολογικής ανάλυσης αναγνωρίστηκε ένα μεγάλο εύρος σχημάτων, από το οποίο προκύπτει ότι στις δύο θέσεις λάμβαναν χώρα όλες οι δραστηριότητες οι οποίες θεωρούνται τυπικές στα ιερά κορυφής, με βάση τα διαθέσιμα δημοσιευμένα δεδομένα. Διαφοροποιήσεις μεταξύ των δύο υπό εξέταση ιερών εντοπίζονται στην ένταση/συχνότητα συγκεκριμένων πρακτικών έναντι άλλων, με βασικότερη την έμφαση στην, πιθανότατα επιτόπια, προετοιμασία γευμάτων στο ιερό του Σταυρωμένου. Η μελέτη εξετάζει ακόμη, τους τρόπους απόθεσης και χωρικής κατανομής του κεραμικού υλικού σε κάθε ιερό, με σκοπό την ανίχνευση διαφοροποιήσεων ως προς την ένταση των λατρευτικών πρακτικών στις επιμέρους περιοχές. Η συγκριτική εξέταση των δύο ιερών έδειξε ότι η λατρεία μετατοπίστηκε κατά την πρώιμη Νεοανακτορική περίοδο (ΜΜ ΙΙΙ – ΥΜ ΙΑ) από την Παντοτινού Κορυφή στον γειτονικό Σταυρωμένο. Η λατρευτική δραστηριότητα στον Σταυρωμένο είχε πολύ πιο μαζικό χαρακτήρα και μεγαλύτερο γεωγραφικό εύρος, καθώς το ιερό φαίνεται ότι εξυπηρετούσε κοινότητες κατά μήκος της νότιας και της βόρειας ακτής του ισθμού της Ιεράπετρας. Η μεταβολή αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο των γενικότερων πολιτικο-κοινωνικο-οικονομικών εξελίξεων οι οποίες σημειώνονται στην Κρήτη στην αρχή της Νεοανακτορικής περιόδου, με τη συγκέντρωση της λατρείας σε συγκεκριμένα ιερά κορυφής υπό ανακτορικό έλεγχο. Η άσκηση της νεοανακτορικής λατρείας στον Σταυρωμένο ίσως υπάγεται σε ένα ανακτορικό κέντρο στην περιοχή της Ιεράπετρας, σε αντίθεση με το, τοπικής εμβέλειας, παλαιοανακτορικό ιερό στην Παντοτινού Κορυφή. Η συστηματική μελέτη του κεραμικού υλικού από τα υπόλοιπα ιερά κορυφής θα συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση του χαρακτήρα της υπαίθριας λατρείας και στην ανάδειξη των ποικίλων εκφάνσεων του φαινομένου.