Θεωρία πολυπλοκότητας, επιστημολογικά και μεθοδολογικά ζητήματα στην έρευνα των κοινωνικών επιστημών: εφαρμογή της ανάλυσης δικτύων στις αναπαραστάσεις γνωσιολογικών πεποιθήσεων

Abstract

This work consists of two distinct, but directly related parts. The first presents an overview and theoretical analysis of epistemological and methodological issues in the social sciences, which concerns the dominant philosophical trends of positivism and constructivism. Their differences, commonalities, contradictions, and weaknesses are examined, while the possibilities of a new perspective based on Complexity Theory are highlighted. This meta-theoretical framework adopts the ontological assumptions of complex dynamic systems, and constitutes, on an epistemological and methodological level, a different paradigm for social science research. In this perspective, Network Analysis and Catastrophe Theory are considered, for applications regarding empirical data of psychological and educational inquiry. The second part of the thesis presents the empirical research carried out in the light of Complexity Theory to investigate the epistemological perceptions of students. Two different methods of data collection were used, the first used the self-report questionnaire on beliefs about the nature of science (NOS) and the second was carried out through the collection of written essays, which referred to ontological assumptions about reality, the nature of knowledge per se, and possible methodological choices. The participants were students of the social, humanities, physical and mathematical sciences. For the written essays, Content Analysis was followed with the support of the Leximancer software, and the extraction of conceptual maps, which were interpreted as semantic networks. For the questionnaire data, Network Analysis was applied, where the belief system is represented as a network of relationships that is evaluated and interpreted based on its qualitative and quantitative characteristics highlighting the important and critical nodes. In addition, the cusp model of catastrophe theory was applied to the NOS factors and variables to detect critical beliefs, such as the cultural dimension of knowledge, that introduce nonlinear behavior. In conclusion, this thesis contributes to the development of the new paradigm of complexity, both by applying new methodological tools to empirical data, and its theoretical and epistemological development in the social science.

Η παρούσα εργασία αποτελείται από δυο διακριτά, αλλά άμεσα σχετιζόμενα μέρη. Στο πρώτο παρουσιάζεται μια επισκόπηση και θεωρητική ανάλυση των επιστημολογικών και μεθοδολογικών ζητημάτων στις κοινωνικές επιστήμες, η οποία αφορά τις κυρίαρχες, φιλοσοφικά, τάσεις του θετικισμού και τον κονστρουκτιβισμού. Εξετάζονται οι διαφορές τους, τα κοινά σημεία τους, οι αντιφάσεις και οι αδυναμίες τους, ενώ αναδεικνύονται οι δυνατότητες μιας νέας προοπτικής που βασίζεται στη Θεωρία της Πολυπλοκότητας. Το μετα-θεωρητικό αυτό πλαίσιο υιοθετεί τις οντολογικές παραδοχές των πολύπλοκων δυναμικών συστημάτων, και συνιστά σε επιστημολογικό και μεθοδολογικό επίπεδο ένα διαφορετικό παράδειγμα για την έρευνα των κοινωνικών επιστημών. Σε αυτήν την προοπτική, εξετάζονται η Ανάλυση Δικτύων και η Θεωρία Καταστροφών, για εφαρμογές που αφορούν εμπειρικά δεδομένα ψυχολογικής και εκπαιδευτικής έρευνας. Το δεύτερο μέρος της διατριβής παρουσιάζει την εμπειρική έρευνα που πραγματοποιήθηκε υπό το πρίσμα της πολυπλοκότητας για τη διερεύνηση των γνωσιολογικών αντιλήψεων των φοιτητών. Αξιοποιήθηκαν δύο διαφορετικοί τρόποι συλλογής δεδομένων, ο πρώτος αξιοποίησε το ερωτηματολόγιο αυτό-αναφοράς για τις πεποιθήσεις σχετικά με τη φύση της επιστήμης (Nature of Science, NOS) και ο δεύτερος πραγματοποιήθηκε μέσω της συλλογής γραπτών δοκιμίων, τα οποία αναφέρονταν σε οντολογικές παραδοχές για την πραγματικότητα, τη φύση της γνώσης per se, και τις πιθανές μεθοδολογικές επιλογές. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα ήταν φοιτητές και φοιτήτριες των κοινωνικών, ανθρωπιστικών και φυσικομαθηματικών επιστημών. Για τα γραπτά δοκίμια ακολουθήθηκε η Ανάλυση Περιεχομένου με την υποστήριξη του λογισμικού Leximancer, και η εξαγωγή εννοιολογικών χαρτών, οι οποίοι ερμηνεύτηκαν ως σημασιολογικά δίκτυα. Για τα δεδομένα του ερωτηματολογίου εφαρμόστηκε η Ανάλυση Δικτύων, όπου το σύστημα πεποιθήσεων αναπαρίσταται ως δίκτυο σχέσεων που αξιολογείται και ερμηνεύεται με βάση τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά του, αναδεικνύοντας τους σημαντικούς και κρίσιμους κόμβους. Επιπλέον, στις μεταβλητές του ερωτηματολογίου εφαρμόστηκε το μοντέλο Cusp της θεωρίας καταστροφών για την ανίχνευση κρίσιμων πεποιθήσεων, όπως η πολιτισμική διάσταση της γνώσης, που εισάγουν μη γραμμική συμπεριφορά. Εν κατακλείδι, η παρούσα διατριβή συμβάλλει στην ανάπτυξη του νέου παραδείγματος της πολυπλοκότητας, τόσο με την εφαρμογή νέων μεθοδολογικών εργαλείων σε εμπειρικά δεδομένα, όσο και με τη θεωρητική και επιστημολογική ανάπτυξή του στις κοινωνικές επιστήμες.