Οι γυναικείες προσωποποιήσεις στην τέχνη της ύστερης αρχαιότητας

Abstract

The dissertation discusses the personifications of late antiquity. The research focuses on the study of the personifications of female figures that belong to the broader conceptual field of abstract ideas. For this purpose, female personifications that are found in mosaic pavements, textiles and coins from the Eastern Mediterranean and accompanying countries that belonged to the Eastern Roman and later Byzantine empires and chronologically are included between the 3rd and the 6th century AD are analyzed. This dissertation consists of three volumes. Volume I is divided into two parts. In the first part, the categories of personifications are analyzed according to the pictorial group to which each personification belongs, accompanied by the pictorial analysis and the comparative study of these groups. Particularly, these are personifications of time, such as the seasons, the months, the day, the night and the moon, personifications of space, such as the sea, the earth, the mountains, the springs, and personifications of the Nereids, Victories, Tyches of cities, souls and other concepts that fit into the broader conceptual framework of abstract ideas. Finally, a chapter includes unidentifiable figures which are embodied in the category of personifications due to the distinctive elements that they carry. In the second part of Volume I, the theoretical approach of the dissertation followed, which was divided into four separate synthetic-conclusive chapters. Specifically, in the first of the synthetic-conclusive chapters, the contribution of the personifications of the mosaic pavements, coins and textiles to the further understanding of the symbolic representation of the female figure and its connotations at the level of abstract ideas in the context of late antiquity was analyzed. Additionally, questions regarding the choice of the specific figures in the media to be examined and the distinguishing elements they carry were investigated. It is interesting to see if and to what extent these figures depict the women of the period, if they themselves participated in the selection process and how these figures ultimately express a side of women's social reality. At the same time, in order to draw conclusions, a pictorial comparison was made with the depictions of real women in different materials in order to investigate the sources of patterns of female personifications. Accordingly, depictions of empresses, deities and everyday women in portraits, statues and statuettes, statuary, caskets, jewellery, reliefs, mosaics and textiles are listed. The study of the female gender during the period under consideration, but also the position of the woman and the meaning of her gender were also a starting point for the research questions discussed in this dissertation, despite the fact that they functioned in an indirect way as a background. Finally, the use of personifications led to conclusions regarding the organization and intake of the structured space, attire and the use of coins. Specifically, in the last three synthetic chapters, each of the three categories of material was analyzed separately and also in combination, where this was considered necessary. In the chapter concerning the organization and reception of the structured space, the ways of viewing the themes of the mosaic pavements and textiles, the role of the client in the selection of the themes, as well as the sources of themes and how they were influenced by the education of the period were analyzed. The next chapter concerning the coins discusses the relationship between the pictorial themes of personifications and imperial propaganda, while in the last chapter the relationship between the themes of personifications and attire was analyzed. Volume II includes detailed catalogues of the figures according to their material, while volume III includes maps, charts and catalogues of the images of the figures according to their material.

Η παρούσα διατριβή έχει ως αντικείμενο μελέτης τις προσωποποιήσεις της ύστερης αρχαιότητας. Η έρευνα επικεντρώνεται στη μελέτη των προσωποποιήσεων γυναικείων μορφών που ανήκουν στο ευρύτερο εννοιολογικό πεδίο των αφηρημένων ιδεών. Για τον σκοπό αυτόν αναλύονται γυναικείες προσωποποιήσεις που προέρχονται από ψηφιδωτά δάπεδα, υφάσματα και νομίσματα από την Ανατολική Μεσόγειο και συνακόλουθα από χώρες που ανήκαν στην ανατολική ρωμαϊκή και μετέπειτα βυζαντινή αυτοκρατορία και εντάσσονται χρονικά από τον 3ο έως και τον 6ο αιώνα μ.Χ. Η παρούσα διατριβή οργανώνεται σε τρεις τόμους.Ο τόμος Ι χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος αναλύονται οι κατηγορίες των προσωποποιήσεων αναλόγως την εικονογραφική ομάδα στην οποία ανήκει η κάθε προσωποποίηση, συνοδεία της εικονογραφικής ανάλυσης και της συγκριτικής μελέτης των ομάδων αυτών. Συγκεκριμένα πρόκειται για προσωποποιήσεις του χρόνου, όπως είναι οι εποχές, οι μήνες, η ημέρα, η νύχτα και η σελήνη, προσωποποιήσεις του χώρου, όπως είναι η θάλασσα, η γη, τα βουνά, οι πηγές, και προσωποποιήσεις των Νηρηίδων, της Νίκης, των Τύχες πόλεων, των ψυχών και άλλων εννοιών που εντάσσονται στο ευρύτερο εννοιολογικό πλαίσιο των αφηρημένων ιδεών. Τέλος, ένα κεφάλαιο αφορά σε αταύτιστες μορφές οι οποίες εντάσσονται στην κατηγορία των προσωποποιήσεων λόγω των διακριτικών στοιχείων που φέρουν. Στο δεύτερο μέρος του τόμου Ι ακολούθησε η θεωρητική προσέγγιση του θέματος, η οποία χωρίστηκε σε τέσσερα επιμέρους συνθετικά-συμπερασματικά κεφάλαια. Συγκεκριμένα, στο πρώτο εκ των συνθετικών-συμπερασματικών κεφαλαίων αναλύθηκε η συμβολή των προσωποποιήσεων των ψηφιδωτών δαπέδων, των νομισμάτων και των υφασμάτων στην περαιτέρω κατανόηση της συμβολικής αναπαράστασης της γυναικείας μορφής και τις συνδηλώσεις της στο επίπεδο των αφηρημένων εννοιών στο πλαίσιο της ύστερης αρχαιότητας. Στην παρούσα εργασία διερευνήθηκαν ερωτήματα αναφορικά με την επιλογή των συγκεκριμένων μορφών στα μέσα προς εξέταση και τα διακριτικά στοιχεία που εκείνες φέρουν. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το αν και κατά πόσο οι μορφές αυτές απεικονίζουν τις γυναίκες της περιόδου, αν οι ίδιες συμμετείχαν στην διαδικασία της επιλογής και πώς αυτές οι μορφές εντέλει εκφράζουν μια πλευρά της κοινωνικής πραγματικότητας των γυναικών. Παράλληλα, για την εξαγωγή συμπερασμάτων πραγματοποιήθηκε εικονογραφική σύγκριση με τις απεικονίσεις πραγματικών γυναικών σε διαφορετικά υλικά προκειμένου να διερευνηθούν οι πηγές προτύπων των γυναικείων προσωποποιήσεων. Συνεπώς, παρατίθενται οι απεικονίσεις αυτοκρατειρών, θεοτήτων και καθημερινών γυναικών σε πορτραίτα, αγάλματα και αγαλματίδια, σταθμία, κιβωτίδια, κοσμήματα, ανάγλυφα, ψηφιδωτά και υφάσματα. Η μελέτη του γυναικείου φύλου κατά την περίοδο προς εξέταση, αλλά και η θέση της γυναίκας και η σημασία του φύλου της αποτέλεσαν επίσης αφετηρία για τα ερευνητικά ερωτήματα που διερευνώνται στην παρούσα διατριβή, παρά το γεγονός ότι λειτούργησαν με έναν έμμεσο τρόπο ως υπόβαθρο. Τέλος, η χρήση των προσωποποιήσεων οδήγησε στην εξαγωγή συμπερασμάτων αναφορικά με την οργάνωση και την πρόσληψη του δομημένου χώρου, την ενδυμασία και την χρήση των νομισμάτων. Συγκεκριμένα, στα τελευταία τρία συνθετικά κεφάλαια αναλύθηκε κάθε μία από τις τρεις κατηγορίες υλικού ξεχωριστά αλλά και συνδυαστικά, όπου αυτό κρίθηκε απαραίτητο. Στο κεφάλαιο που αφορά στην οργάνωση και πρόσληψη του δομημένου χώρου αναλύθηκαν οι τρόποι θέασης των θεμάτων των ψηφιδωτών δαπέδων και των υφασμάτων, ο ρόλος του παραγγελιοδότη στην επιλογή των θεμάτων, καθώς και οι πηγές θεματολογίας και πώς αυτές επηρεάζονταν από την παιδεία της περιόδου. Στο κεφάλαιο που αφορά στα νομίσματα αναλύθηκε η σχέση των εικονογραφικών θεμάτων των προσωποποιήσεων με την αυτοκρατορική προπαγάνδα, ενώ στο τελευταίο κεφάλαιο αναλύθηκε η σχέση των θεμάτων των προσωποποιήσεων με την ενδυμασία. Τέλος, ο τόμος ΙΙ περιλαμβάνει καταλόγους με τους πίνακες των μορφών ανά κατηγορία υλικού, ενώ ο τόμος ΙΙΙ χάρτες, γραφήματα και τους καταλόγους εικόνων των μορφών ανά κατηγορία υλικού.