Λουτρικές εγκαταστάσεις του Ηρακλείου: συμβολή στη μελέτη του αστικού βίου (8ος-12ος αι.)

Abstract

The subject of this doctoral thesis is the study of four bathing installations (baths A, B, C, D), which were partially revealed during rescue excavations in the historical center of the city of Heraklion in Crete. They belong to the serial raw type which is a building complex centered on the succession of dressing room, cold room, tepid room and hot room (apodyterium-frigidarium-tepidarium-caldarium) which ensured the gradation of heat in a fixed route. The chronological framework of the research lies between the 8th and 12th cent. The focus of this study lies on the continuity of bathing culture in the medieval capital of Crete, as an integral aspect of everyday life. The thesis is divided into two volumes, the first incorporates the main study in four chapters, and the second includes maps, drawings, and images. The first chapter presents an overview of the history of Heraklion during Early Byzantine, Islamic, and 2nd Byzantine periods, with an emphasis on its transformation from the port «ἐπίνειον» of Knossos to the capital of Crete during the Early Byzantine period. The second chapter presents main aspects of the urban development of Heraklion in order to localize the baths within the city, while hypotheses are formulated for the topography of its neighborhoods. The third chapter, which is the axis of the research, presents the detailed description of the architectural remains of the baths of Heraklion. Subsequently, they are compared between them in terms of typology, architectural technology, and structural materials. This chapter leads to the hypothetical design restoration of these bathing installations and concludes that they are classified into tripartite serial type baths. The fourth chapter presents representative cases of baths in the Byzantine and Islamic worlds which are compared to each other and the baths of Heraklion, in order to determine the typological characteristics alongside with the chronology of the latter. Emphasis is placed on the Roman origin of the type, its development in Byzantium, within the context of the Church and the institution of "diaconia" and its adoption by Islam. First, Early Byzantine baths of Crete are presented in important urban centers, such as Gortyna and Eleftherna, and then are described representative baths of Egypt (Mareotis region) and Asia Minor (Amorium). Furthermore, are presented mid-Byzantine baths in Crete and mainland Greece, as they show close typological similarities. Then, the origin of the andalusian conquerors of Crete oriented the research to the Islamic world. Primarily, the study focused on representative baths of the wider Islamic Syria - Bilad al-Sham and al-Andalus with an emphasis on urban centers of the Caliphate such as Córdoba, Madinat al Zahra and Toledo. Finally, the baths of al-Andalus were compared with the baths of Heraklion and were observed significant typological similarities. Recapitulating, this thesis concludes that from the 8th to the 12th cent. these baths are considered to have a public character as landmarks of city districts following a continuous bathing culture in Crete since Early Byzantine times. Particularly, Bath C (8th – 12th century) is the earliest bathing installation in Heraclion. This bath typologically belongs to a transitional type located between the Early Byzantine and islamic baths of Crete. Furthermore, bath A dates in the end of the 9th founded during Arab occupation of Crete and continued to function until at least the 11th century. Probably it belonged to a neighborhood of merchants, artisans and sailors, since it is located in the vicinity of the Mesi Odos «Μέση Ὀδός», which leaded from the port to the main square –plateia- of the city. Bath B was dated to the same period as bath A and it is part of an extensive residential complex in the center. It preserves Islamic decorative elements (a decorative zone of pyramidal stepped ramparts in caldarium) and is typologically parallel to baths in al-Andalus (Simple Type baths). Its position in the center of the medieval city, its size and the quality of its construction confirm that bath B was part of the palace complex of the Emir of Crete. Bath B was renovated during the second Byzantine period and probably is identified with the "official" bath of the city, as witnessed in a historical source dated in the 12th century «ἐπίσημον βαλανεῖον». The location of bath D in proximity to the Jewish Gate of the medieval city walls, at the southern limits of the corresponding quarter, is a strong indication that during the 2nd Byzantine period it was part of the Jewish Neighborhood. Βath D is a unique architectural element of the medieval life of the Jewish community. Finally, this research outlines that important landmarks of the early Byzantine, Islamic and 2nd Byzantine city are documented for the first time and contribute to the study of the monumental topography in the medieval capital of Crete during a period of profound historical changes in Christian and Islamic world.

Το θέμα της διατριβής είναι η μελέτη τεσσάρων λουτρών (Λουτρά Α, Β, Γ, Δ), τα οποία αποκαλύφθηκαν τμηματικά κατά τη διάρκεια σωστικών ανασκαφών στο ιστορικό κέντρο της πόλης του Ηρακλείου της Κρήτης. Πρόκειται για υπόκαυστα λουτρά/balnea εν σειρά τύπου, τα οποία, αποτελούνται από αίθουσες με διαβαθμισμένη θερμοκρασία (αποδυτήριο/ ψυχρό-χλιαρό-θερμό). Τα χρονικά όρια της έρευνας είναι ανάμεσα στον 8ο και στον 12ο αι. Σκοπός είναι να διερευνηθεί η συνέχεια ή η ασυνέχεια της λουτρικής παράδοσης στη μεσαιωνική πρωτεύουσα της Κρήτης ως αναπόσπαστης πτυχής της καθημερινότητας του αστικού βίου. Η διατριβή χωρίζεται σε δύο τόμους, ο πρώτος συμπεριλαμβάνει το κύριο σώμα της μελέτης σε τέσσερα κεφάλαια και ο δεύτερος τους χάρτες, τα σχέδια και τις εικόνες. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η επισκόπηση της ιστορίας του Ηρακλείου κατά την πρωτοβυζαντινή, ισλαμική και β΄ βυζαντινή περίοδο με έμφαση στην ανάδειξη του από επίνειο της Κνωσού σε πρωτεύουσα της Κρήτης κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η πολεοδομική εξέλιξη του Ηρακλείου με σκοπό τη χωροθέτηση των λουτρών στον ιστό σε σχέση με τα μέχρι στιγμής αρχαιολογικά και ιστορικά δεδομένα, ενώ διατυπώνονται υποθέσεις για την οργάνωση των συνοικιών. Στο τρίτο κεφάλαιο, το οποίο αποτελεί τον άξονα της έρευνας, επιχειρείται η λεπτομερής περιγραφή των αρχιτεκτονικών καταλοίπων των λουτρών του Ηρακλείου και η σύγκριση μεταξύ τους ως προς την τυπολογία, την αρχιτεκτονική τεχνολογία και τα υλικά δομής. Το κεφάλαιο αυτό οδηγεί στην υποθετική σχεδιαστική αποκατάσταση των λουτρικών κτηρίων και στην ταξινόμησή τους στα τριμερή εν σειρά υπόκαυστα λουτρά. Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα λουτρά του βυζαντινού και του ισλαμικού κόσμου, τα οποία συγκρίνονται μεταξύ τους και με τα λουτρά του Ηρακλείου προκειμένου να προσδιοριστούν με ακρίβεια τα τυπολογικά χαρακτηριστικά και η χρονολόγηση των τελευταίων. Έμφαση δίδεται στην ρωμαϊκή καταγωγή του τύπου, στην εξέλιξή του στο Βυζάντιο στο πλαίσιο της Εκκλησίας και του θεσμού της διακονίας, και στην υιοθέτησή του από το Ισλάμ. Αρχικά, παρουσιάζονται πρωτοβυζαντινά λουτρά της Κρήτης σε σημαίνοντα αστικά κέντρα, όπως η Γόρτυνα και η Ελεύθερνα, και στη συνέχεια περιγράφονται αντιπροσωπευτικά λουτρά της Αιγύπτου και της Μικρασίας, όπου έχει διαπιστωθεί η εξέλιξη της λουτρικής αρχιτεκτονικής και τεχνολογίας κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο. Ακολούθως παρουσιάζονται περιπτώσεις μεσοβυζαντινών λουτρών της Κρήτης και της ηπειρωτικής Ελλάδας, καθώς παρουσιάζουν στενές τυπολογικές ομοιότητες. Στη συνέχεια ο τόπος καταγωγής των ανδαλουσίων κατακτητών της Κρήτης οδήγησε την έρευνα στον ισλαμικό κόσμο, η οποία επικεντρώθηκε σε αντιπροσωπευτικά λουτρικά κτήρια της ευρύτερης ισλαμικής Συρίας - Bilad al Sham και της al-Andalus με έμφαση στην πρωτεύουσα του Χαλιφάτου, την Κόρδοβα, τη Madinat al Zahra και το Τολέδο. Τέλος τα λουτρά της al-Andalus συγκρίθηκαν με τα λουτρά του Ηρακλείου και παρατηρήθηκαν σημαντικές ομοιότητες. Η διατριβή ολοκληρώθηκε με τα συμπεράσματα, όπου διαπιστώθηκε ότι τα λουτρά του Ηρακλείου είχαν δημόσιο χαρακτήρα και τεκμηριώνουν τη διάρκεια της λουτρικής παράδοσης ως τοπόσημα συνοικιών της πόλης, ενώ συνεχίζουν τη λουτρική παράδοση της Κρήτης από την Πρωτοβυζαντινή Περίοδο. Ως πρωιμότερο χρονολογήθηκε το λουτρό Γ (8ος – 9ος αι). Το λουτρό Γ αποτελεί συνδετικό κρίκο ανάμεσα στα πρωτοβυζαντινά και στα μεσοβυζαντινά λουτρά της Κρήτης. Το λουτρό Α χρονολογείται στην περίοδο της Αραβοκρατίας, (τέλη του 9ου αι.) και εξακολούθησε να λειτουργεί έως και τον 11ο αι. Η θέση του σε γειτνίαση με τη Μέση Οδό σε συνοικία της πόλης με σημείο αναφοράς την επικοινωνία του λιμανιού με την κεντρική πλατεία το συνδέει με συνοικία εμπόρων, βιοτεχνών και ναυτικών. Το λουτρό Β χρονολογήθηκε στην ίδια περίοδο με το λουτρό Α και εντάσσεται σε εκτεταμένο οικιστικό συγκρότημα στο κέντρο της πόλης. Διασώζει ισλαμικά διακοσμητικά στοιχεία (ζώνη από πυραμιδοειδείς κλιμακωτές επάλξεις στο θερμό) και διαπιστώθηκε ότι απαντώνται τυπολογικά παράλληλα στην al-Andalus (λουτρά Απλού Τύπου). Η χωροθέτησή του εγγύτερα στο κέντρο της πόλης, το μέγεθός του και η ποιότητα της κατασκευής του συντείνουν ότι το λουτρό Β πιθανότατα αποτελούσε τμήμα του ανακτόρου του Εμίρη της Κρήτης. Το λουτρό Β ανακαινίστηκε κατά τη β΄ βυζαντινή περίοδο αποτελώντας ενδεχομένως το μαρτυρούμενο σε ιστορική πηγή του 12ου αι. «επίσημο» λουτρό της πόλης. Η θέση του λουτρού Δ σε εγγύτητα με την πύλη της "Οβραϊκής" και στα προς νότο όρια της αντίστοιχης συνοικίας αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι αποτέλεσε τμήμα της συνοικίας των Εβραίων κατά τη β΄ βυζαντινή περίοδο. Το λουτρό Δ συνιστά μοναδικό αρχιτεκτονικό κατάλοιπο του μεσαιωνικού βίου της εβραϊκής κοινότητας. Το κύριο συμπέρασμα είναι ότι για πρώτη φορά τεκμηριώνονται σημαντικά δημόσια κτήρια του πρωτοβυζαντινού και του ισλαμικού άστεως, ενώ συμβάλλουν στην έρευνα της μνημειακής τοπογραφίας της μεσαιωνικής πρωτεύουσας σε μια περίοδο κοσμοϊστορικών αλλαγών στο Βυζάντιο και στον ισλαμικό κόσμο.

El tema de esta tesis doctoral es el estudio de cuatro instalaciones de baño (baños A, B, C, D), que fueron parcialmente descubiertas durante las excavaciones de rescate en el centro histórico de la ciudad de Heraklion en Creta. Pertenecen al tipo en serie, que es un conjunto constructivo centrado en la sucesión de apodyterium-frigidarium-tepidarium-caldarium que aseguraba la gradación del calor en un recorrido fijo. El marco cronológico de la investigación se sitúa entre los siglos VIII y XII. El objetivo de este estudio radica en la continuidad de la cultura del baño en la capital medieval de Creta, como un aspecto integral de la vida cotidiana. La tesis se divide en dos volúmenes, el primero incorpora el estudio principal en cuatro capítulos, y el segundo incluye mapas, dibujos e imágenes. El primer capítulo presenta una descripción general de la historia de Heraklion durante los períodos Primo Bizantino, Islámico y Segundo Bizantino, con énfasis en su transformación desde el puerto «ἐπίνειον» de Knossos a la capital de Creta durante el período Primo Bizantino. El segundo capítulo presenta los principales aspectos del desarrollo urbano de Heraklion con el fin de localizar los baños dentro de la ciudad, mientras se formulan hipótesis para la topografía de sus barrios. El tercer capítulo, que es el eje de la investigación, presenta la descripción detallada de los restos arquitectónicos de las termas de Heraklion. Posteriormente se comparan entre sí en cuanto a tipología, tecnología arquitectónica y materiales estructurales. Este capítulo conduce a la hipotética restauración del diseño de estas instalaciones de baño y concluye que se clasifican en baños de tipo serie tripartita. El cuarto capítulo presenta casos representativos de baños del mundo bizantino e islámico que se comparan entre sí y con los baños de Heraklion, para determinar las características tipológicas y la cronología de estos últimos. Se hace hincapié en el origen romano del tipo, su desarrollo en Bizancio, en el contexto de la Iglesia y la institución de la "diaconía" y su adopción por el Islam. En primer lugar, se presentan los baños bizantinos tempranos de Creta en importantes centros urbanos, como Gortyna y Eleftherna, y luego se describen los baños representativos de Egipto (región de Mareotis) y Asia Menor (Amorium). Además, se presentan baños bizantinos medios en Creta y Grecia continental, ya que muestran estrechas similitudes tipológicas. Luego, el origen de los conquistadores andaluces de Creta orientó la investigación hacia el mundo islámico. Principalmente, el estudio se centró en los baños representativos de la Siria islámica , Bilad al-Sham y al-Andalus, con énfasis en los centros urbanos del Califato como Córdoba, Madinat al Zahra y Toledo. Finalmente, se compararon las termas de al-Andalus con las termas de Heraklion y se observaron importantes similitudes tipológicas. Recapitulando, esta tesis concluye que del siglo VIII al XII se considera que estos baños tienen un carácter público como puntos de referencia de los distritos de la ciudad siguiendo una cultura de baño continua en Creta desde la época Prima Bizantina. En particular, el Baño C (siglos VIII-XII) es la instalación de baño más antigua de Heraclion. Este baño pertenece tipológicamente a un tipo de transición ubicado entre los baños bizantinos tempranos y los islámicos de Creta. Además, el baño A data de finales del siglo IX, se fundó durante la ocupación árabe de Creta y continuó en funcionamiento hasta al menos el siglo XI. Probablemente perteneciera a un barrio de comerciantes, artesanos y marineros, ya que se encuentra en las proximidades del Mesi Odos «Μέση Ὀδός», que conducía desde el puerto a la plaza principal «Πλατεία» de la ciudad. El baño B data de la misma época que el baño A y forma parte de un extenso complejo residencial en el centro. Conserva elementos decorativos islámicos (una zona decorativa de almenas escalonadas en caldarium) y es tipológicamente paralelo a los baños de al-Andalus (baños de tipo simple). Su posición en el centro de la ciudad medieval, su tamaño y la calidad de su construcción confirman que el baño B formaba parte del complejo palaciego del Emir de Creta. El baño B fue renovado durante el segundo período bizantino y probablemente se identifica con el baño "oficial" de la ciudad, como atestigua una fuente histórica fechada en el siglo XII «ἐπίσημον βαλανεῖον». La ubicación del baño D cerca de la Puerta Judía de las murallas medievales de la ciudad, en el límite sur del barrio correspondiente, es un fuerte indicio de que durante el segundo período bizantino formaba parte del barrio judío. Βath D es un elemento arquitectónico único de la vida medieval de la comunidad judía. Finalmente, esta investigación destaca que los importantes puntos de referencia –Landmarks- de la capital bizantina, islámica y segunda bizantina de Creta están documentados por primera vez contribuyendo al estudio de la topografía monumental durante un período de profundo cambio histórico.