Δίκαιο της ανάγκης, κατάσταση πολιορκίας και έκτακτη νομοθετική διαδικασία: μία ιστορική και συγκριτική έρευνα

Abstract

The Law of Necessity (or Doctrine of Necessity), as one of the most complex parts of the legal order and law, encompasses a group of concepts, such as "necessity", "exceptional occurrences", "crises" and so on, which do not acquire a concrete and predetermined nature, but are "sculpted by events", since they constitute terms with an abstract and evolving content. The doctoral thesis first of all attempts to highlight the historical development of the Law of Necessity, as it has been shaped and established in the dialectic that arises between reality and rules of law. This is because the Law of Necessity establishes a kind of necessary balance between the Rule of Law and the Representative Democracy, which is why the primary objective of the present work is to search for the origins of the concepts of the Law of Necessity, so that by examining the historical determinants of these elements, paths of interpretation and concretization of the content of a law can be drawn, which, through its appropriate application could be a lifesaver for society as a whole and the State. It is worth emphasizing the importance of the research on the historical evolution of the emergency institutions, which governs the present doctoral thesis as a whole, as a necessary component for drawing conclusions that will contribute both to the understanding of the functioning of the institutions in question, and to formation of the theoretical framework that attempts to explain and justify their existence. Moreover, an important part is taken up by the comparative research - to which the first part of this doctoral thesis is dedicated - and, in any case, it could not be exhaustive, rather it aims to highlight the most important aspects of the Law of Necessity and the crisis response, through the quotation of specific examples, as well as the examination of selected legal orders. Furthermore, the theory is examined, as it was formed over time through practical application, but also the theoretical elaboration of the "institution of necessity" by philosophers and thinkers of Law. In the final analysis, the interpretation of the specific legal provisions that regulate the "Law of Necessity" under consideration is important, which constitutes intellectual work aimed at drawing specific conclusions based on the logic that governs Legal Doctrine. Of course, this does not mean that one should underestimate the importance of pre-interpretive approaches, which are- as a rule - based on the recognition of the existence of values, which pre-exist a formal legal provision. Furthermore, the role played by the so-called "vague legal concepts", which one could claim make up the majority of the concepts found in the interpretation of the rules of Law, is considered particularly important, since in Law absolutely certain concepts are rare. It is worth noting that the interpretation of the same rule of law does not remain unchanged, but is shaped by and keeps pace with historical development and, in this respect, is dynamic rather than static in nature. Thus, the first part of the doctoral thesis examines the evolution of the Law of Necessity and forms of emergency legislation from Antiquity to the present day. The second part examines in particular the Law of Necessity, the state of siege and the extraordinary legislative procedure as they have been shaped in the Greek legal order from the time of the revolutionary constitutions until nowadays. Particular emphasis is placed on the current constitutional order, as the last chapters examine in particular the cases of crisis response, especially the economic crisis from 2010 onwards and the health crisis from 2020 onwards.

Το Δίκαιο της Ανάγκης, ως ένα από τα πλέον σύνθετα και πολύπλοκα τμήματα της έννομης τάξης και του δικαίου, περικλείει μια ομάδα εννοιών, όπως η «ανάγκη», οι «έκτακτες περιστάσεις», οι «κρίσεις» κ.ο.κ., που δεν αποκτούν συγκεκριμένη και προκαθορισμένη φύση, αλλά «σμιλεύονται από τα γεγονότα», καθότι συνιστούν όρους με αφηρημένο και υπό διαμόρφωση περιεχόμενο. Η διδακτορική διατριβή επιχειρεί καταρχάς να αναδείξει την ιστορική εξέλιξη του Δικαίου της Ανάγκης, όπως έχει διαμορφωθεί και καθιερωθεί μέσα τη διαλεκτική που γεννάται μεταξύ πραγματικότητας και κανόνων δικαίου. Και τούτο διότι, το Δίκαιο της Ανάγκης εγκαθιδρύει ένα είδος απαραίτητης ισορροπίας μεταξύ του Κράτους Δικαίου και της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, γι’ αυτό και κρίθηκε ως πρωταρχικός στόχος του παρόντος έργου η αναζήτηση των καταβολών των εννοιών του Δικαίου της Ανάγκης, ώστε με την εξέταση των επιμέρους ιστορικών προσδιοριστικών στοιχείων αυτών να χαραχθούν δίοδοι ερμηνείας και συγκεκριμενοποίησης του περιεχομένου ενός δικαίου, που διά της κατάλληλης εφαρμογής του θα αποβεί σωτήριο για το κοινωνικό σύνολο και την Πολιτεία. Αξίζει να τονισθεί η σημασία της έρευνας της ιστορικής εξέλιξης των θεσμών της έκτακτης ανάγκης, η οποία διέπει το παρόν έργο στο σύνολό του, ως μια απαραίτητη συνιστώσα για την εξαγωγή συμπερασμάτων που θα συμβάλλουν τόσο στην κατανόηση της λειτουργίας των εν λόγω θεσμών, όσο και στη διαμόρφωση του θεωρητικού πλαισίου που επιχειρεί να εξηγήσει και να δικαιολογήσει την ύπαρξή τους. Παράλληλα, σημαντικό μέρος καταλαμβάνει η συγκριτική έρευνα -στην οποία είναι αφιερωμένο το πρώτο μέρος της παρούσας- και, οπωσδήποτε, δεν μπορεί να είναι εξαντλητική, παρά αποσκοπεί στην ανάδειξη των σημαντικότερων πτυχών του Δικαίου της Ανάγκης και της αντιμετώπισης των κρίσεων, μέσα από την παράθεση συγκεκριμένων παραδειγμάτων, καθώς και στην εξέταση επιλεγμένων εννόμων τάξεων. Συνάμα εξετάζεται η θεωρία, όπως αυτή διαμορφώθηκε διαχρονικά μέσα από την πρακτική εφαρμογή, αλλά και την θεωρητική επεξεργασία του «θεσμού της ανάγκης» από φιλοσόφους και στοχαστές του Δικαίου. Σε ένα τελευταίο επίπεδο σημασία έχει η ερμηνεία των συγκεκριμένων κάθε φορά νομικών διατάξεων που ρυθμίζουν το υπό εξέταση «Δίκαιο της Ανάγκης», η οποία συνιστά διανοητική εργασία στοχεύουσα στην εξαγωγή συγκεκριμένων συμπερασμάτων που ερείδονται επί της λογικής που διέπει τη Νομική Δογματική. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι πρέπει να υποτιμά κανείς τη σημασία που διαδραματίζουν οι προ-ερμηνευτικές προσεγγίσεις, οι οποίες βασίζονται -κατά κανόνα- στην αναγνώριση της ύπαρξης αξιών, που προϋπάρχουν μιας τυπικής νομικής διάταξης. Περαιτέρω, ιδιαίτερα σημαντικός κρίνεται ο ρόλος που διαδραματίζουν οι λεγόμενες «αόριστες νομικές έννοιες», οι οποίες θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι συνθέτουν την πλειοψηφία των εννοιών που απαντώνται στην ερμηνεία των κανόνων Δικαίου, καθώς στο Δίκαιο οι απολύτως ορισμένες έννοιες σπανίζουν. Αρκεί να σημειωθεί ότι η ερμηνεία του ιδίου κανόνα δικαίου δεν παραμένει αμετάβλητη, αλλά διαπλάθεται και συμβαδίζει με την ιστορική εξέλιξη και, από την άποψη αυτή, έχει περισσότερο δυναμικό, παρά στατικό χαρακτήρα. Έτσι, στο πρώτο μέρος της διδακτορικής διατριβής εξετάζεται η εξέλιξη του Δικαίου της Ανάγκης και των μορφών έκτακτης νομοθέτησης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Στο δεύτερο μέρος εξετάζεται ειδικότερα το Δίκαιο της Ανάγκης, η κατάσταση πολιορκίας και η έκτακτη νομοθετική διαδικασία όπως αυτά διαμορφώθηκαν στην ελληνική έννομη τάξη από την εποχή των επαναστατικών συνταγμάτων μέχρι σήμερα. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στο ισχύον καθεστώς, καθώς στα τελευταία κεφάλαια εξετάζονται ειδικότερα οι περιπτώσεις αντιμετώπισης κρίσεων και, ιδίως της οικονομικής κρίσης από το 2010 κ.ε. και της υγειονομικής κρίσης από το 2020 κ.ε..