Οι κοινωνίες της Εποχής του Σιδήρου στην Κεντρική Μακεδονία μέσα από τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα, διατροφικές συνήθειες, αγροτικές πρακτικές και χρήση του χώρου

Abstract

Human subsistence based on plants in Northern Greece during the Iron Age (11th-6th/5th centuries BC) is the research object of this doctoral thesis, which is examined through the archaeobotanical remains. The residential deposits from which the primary archaeobotanical material originates date to the Iron Age (Early IA: 1100/750-700 BC and advancedIA: 700-480 BC) and belongs to three settlements that have the form of ‘trapeza’ (trapezoidal platform): Karabournaki, Thessaloniki Toumba and Polichni. During historical times, the settlements were pre-Cassandrian ‘komai’ in the Eastern part of the Thermaic Gulf, where the later urban complex of Thessaloniki developed. The archaeobotanical studies in Central Macedonia for the IA are few, and the following work comes to fill a large gap in the research of agriculture in the Iron Ages. The present study attempts to approach various aspects of human activity in these settlements as they are reflected in the charred plant remains. Aspects of daily life of the inhabitants of the area that are investigated are agricultural and livestock activities and the processing of plants to cover various human needs, such as diet, fuel, fodder. The use of the space (for example, storage and cooking areas, refuse areas) as well as land uses (cultivation and grazing practices) are also some of the research fields of this work and are explored through the archaeobotanical remains. The study is based on three main methodological axes: the collection and processing of soil samples (e.g., flotation and sorting, plant identifications), the quantification and analysis (statistical, spatial, palaeoecological) and the interpretation of the data. The reconstruction of aspects of daily life is attempted both at the level of the settlement and in the wider area through already published archaeobotanical data from other settlements, indigenous settlements (e.g., Kastanas) as well as the colonies (e.g., Argilos), on the coasts and inland. It is thus possible to identify common practices as well as differences in space and time in terms of dietary choices and agricultural practices, differences the causes of which are sought in the microenvironment of each region as well as in the special cultural characteristics of each settlement. During the Iron Age, various socio-economic transformations took place that led to the formation of a new cultural landscape, which is indicated by the archaeological data, such as the establishment of new settlements and colonies on the coast of central Macedonia, and the increase of the population. The present archaeobotanical study showed that in the Iron Age a wide variety of plant species continued to be used, most of which were already known from the Neolithic and Bronze Ages. Although some common traditions and continuities with the past were preserved in terms of the use of plants, some differences are observed in the more pronounced role of certain types of cereals and fruits. Crop choices, plant uses, and foodstuff trade are revealed through this study, in a landscape that was fundamentally changing with the appearance of well-organised Greek cities in the Late Archaic/Early Classic period, increased contact, and a more organised trade with the rest of the Aegean.

H ανθρώπινη διαβίωση με βάση τα φυτά στη βόρεια Ελλάδα κατά την Εποχή του σιδήρου (11ος- 6/5ος αι. π.Χ. περίπου) αποτελεί το ερευνητικό αντικείμενο της παρούσας διατριβής που εξετάζεται μέσα από τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα. Οι οικιστικές αποθέσεις από όπου προέρχεται το πρωτογενές αρχαιοβοτανικό υλικό χρονολογούνται στην Εποχή του σιδήρου (ΠΕΣ: 1100/750- 700 π.Χ. και προχωρημένη ΕΣ: 700-480 π.Χ.) προερχόμενο από τρεις οικισμούς, αποκαλούμενες τράπεζες (ή τραπεζιόσχημα πλατώματα): το Καραμπουρνάκι, την Τούμπα Θεσσαλονίκης και την Πολίχνη. Οι οικισμοί αποτελούσαν, κατά τους ιστορικούς χρόνους, κάποια από τα «προκασσάνδρεια» πολίσματα στον ανατολικό μυχό του Θερμαϊκού κόλπου όπου αναπτύχθηκε το αστικό πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης. Οι αρχαιοβοτανικές μελέτες στην Κεντρική Μακεδονία για την ΕΣ είναι λίγες και η παρακάτω εργασία έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό στην έρευνα της γεωργοκτηνοτροφίας την Εποχή του Σιδήρου.Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να προσεγγίσει διάφορες όψεις της ανθρώπινης δραστηριότητας στους οικισμούς αυτούς όπως αυτές αποτυπώνονται στα απανθρακωμένα φυτικά κατάλοιπα. Διάφορες όψεις της καθημερινής ζωής των κατοίκων της περιοχής που διερευνώνται είναι οι γεωργοκτηνοτροφικές δραστηριότητες και η επεξεργασία των φυτών για την κάλυψη ποικίλων αναγκών του ανθρώπου, όπως η διατροφή, η καύσιμη ύλη, η ζωοτροφή. Η χρήση του χώρου (χώροι αποθήκευσης, απορριμμάτων κ.α.) καθώς και η χρήση της γης (πρακτικές καλλιέργειας, τρόποι βόσκησης κ.α.) αποτελούν ακόμη κάποια από τα ερευνητικά πεδία της παρούσας εργασίας και εξερευνώνται μέσα από τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα. Η μελέτη στηρίζεται σε τρεις βασικούς μεθοδολογικούς άξονες: στην συλλογή και στην επεξεργασία δειγμάτων χώματος (π.χ. επίπλευση και διαλογή, προσδιορισμοί των φυτών), στην ανάλυση (ποσοτικοποίηση, στατιστική, χωρική, παλαιοοικολογική) και στην ερμηνεία των δεδομένων. Η ανασύνθεση όψεων της καθημερινής ζωής θα επιχειρηθεί τόσο σε επίπεδο οικισμού όσο και στην ευρύτερη περιοχή μέσα από ήδη δημοσιευμένα αρχαιοβοτανικά δεδομένα από άλλους οικισμούς στην περιοχή, από αυτόχθονους οικισμούς (π.χ. Καστανά) καθώς και από τις αποικίες (π.χ. Άργιλος), στα παράλια και στην ενδοχώρα. Θα μπορέσουν έτσι να εντοπιστούν κοινές πρακτικές αλλά και διαφοροποιήσεις στο χώρο και το χρόνο ως προς τις διατροφικές επιλογές και τις αγροτικές πρακτικές, διαφοροποιήσεις τα αίτια των οποίων θα αναζητηθούν στο μικροπεριβάλλον κάθε περιοχής καθώς και στα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά του κάθε οικισμού. Κατά τη διάρκεια της Εποχής του Σιδήρου συντελέστηκαν διάφοροι κοινωνικοοικονομικοί μετασχηματισμοί που οδήγησαν στη διαμόρφωση ενός νέου πολιτιστικού τοπίου που αποδεικνύεται από τα αρχαιολογικά δεδομένα όπως η ίδρυση νέων οικισμών, η αύξηση του πληθυσμού, η ίδρυση αποικιών στα παράλια της κεντρικής Μακεδονίας. Η παρούσα αρχαιοβοτανική μελέτη έδειξε ότι την Εποχή του Σιδήρου μια μεγάλη ποικιλία φυτικών ειδών συνεχίστηκε να χρησιμοποιείται, τα περισσότερα από τα οποία ήταν ήδη γνωστά από τη Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού. Αν και διατηρήθηκαν ορισμένες κοινές παραδόσεις και συνέχειες με το παρελθόν όσον αφορά τη χρήση των φυτών, παρατηρούνται κάποιες διαφορές στον πιο έντονο ρόλο ορισμένων ειδών δημητριακών και φρούτων. Οι επιλογές των καλλιεργειών, οι χρήσεις των φυτών και η μετακίνηση των τροφίμων αποκαλύπτονται μέσα από αυτήν την μελέτη, σε ένα τοπίο που άλλαζε θεμελιωδώς με την εμφάνιση στην ύστερη αρχαϊκή/πρώιμη κλασική περίοδο καλά οργανωμένων ελληνικών πόλεων, την αύξηση των επαφών και ένα πιο οργανωμένο εμπόριο με το υπόλοιπο Αιγαίο.