Ο Άγιος Νικηφόρος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο ομολογητής: βίος και έργα

Abstract

In this thesis we developed the topic “Saint Niciphorous Patriarch of Constantinople the confessor. Life and work". We worked on one of the most emblematic forms of iconoclasm who was born, brought up and appeared in the public life of the empire during its first period but acted and sealed his action during its second period.He was the son ofasekretisTheodoros who was imprisoned, tortured and exiled for his beliefs, and of Evdokia who undertook his education after the death of her husband. The young Niciphorous was chosen to be hired by the imperial secretariat and appeared as an asekretis at the second session of the Seventh Ecumenical Council to read the letter of Pope Adrian in Greek to Emperor Constantine VI and his mother Empress Irini as well as other documents such as the Term of the Synod.He then retired to the Monastery of Agathos and then took over the management of the poorhouse at the urging of the inmates.After the death of Patriarch Tarasios on February 25th, 806, the new Greek emperor Niciphorous turned to the asekritis Niciphorous and presented him as worthy because he wanted the new patriarch to come neither from the clergy nor from the ranks of the monks, in other words, to be unscathed by the problems of the past.Thus, on April 5th, under the patronage of the successor Stavrakios, he became a monk, on the 9th, a deacon and finally on April 12th, on Easter Monday, a Patriarch.This athroneous promotion brought the reaction of the Studite monks which continued during the reign of his successor of Michael I of Ragave.During the same years, Patriarch Niciphorous faced many pastoral problems of the Church. First of all, he was forced to control many abuses in the monastic life due to the existence and operation of many "double monasteries" or "twins" that had a common spiritual leadership and property (although the Seventh Ecumenical Council of 787 with its 20th canon condemned it and allowed the local bishop to dissolve them).Theofanis in his Chronicle preserves the following: In the year 813, Syria and Palestine and their monasteries there were destroyed by the Arabs and all fled to the Byzantine provinces and Cyprus.Then Emperor Michael I and Patriarch Niciphorous worked together to deal with the problem and granted the refugees and the monks who fled to Cyprus a talent of gold while the monks who fled to the capital were granted a monastery.In the same period on May 4th, the patriarch ordained Nikitasas Abbot of the Monastery ofMidiki, in succession to its founder, Abbot Niciphorous. By admonitions he tried to prevent "the lord of the Taurian estates" from divorcing his wife, and forbade the nobles to send away their wives.In addition, he consolidated with his work the normal order of the Church as the only source of harmony and grace in church life.The biggest problems in the patriarchate of Niciphorous arose when Leon V the Armenian took over as emperor, who with his own committee using the (heretical) teaching of the Mount of the Synod of the Priesthood, made a memorandum and presented it to the patriarch at Christmas 814.Reacting, Patriarch Niciphorous convened theEndimousa (from 270 bishops, etc.) Synod of the Patriarchate. After studying these positions, the synod found them to be heretical, condemned them as malicious, and declared adherence to what was decide on the Seventh Ecumenical Synod.This attitude brought about the polarization between the goverment and the Church, with result that the emperor managed through silence the resignation of the patriarch first and then his exile on March 815.After the assassination of Emperor Leon V, Michael II the Traulos ascended the throne, who recalled the Patriarch from exile, but did not restore him to his Throne because he had an obligation to Theodotos Melissinos, the (iconoclastic) patriarch,who had elevated Leon V on the throne.The patriarch therefore did not move away from the place of his exile, the Monastery of AgiosTheodoros on the Asian side of the Bosphorus.There he remained writing against the iconoclasts until the end of his life, on Easter, April 5th, 828/9.His rich work consists of Historical, Theological, Sociological [the canons with his name only in their original core bear his seal] works as well as Epistles and various others.With his theological work, Patriarch Niciphorous systematically fought the heretical teaching of the Synod of the Hieria in 754.He then updated the theological teaching of the 7th Ecumenical Synod on the Holy Icons.The patriarch with his work declared that the worship of the holy icons does not constitute an inclination to idolatry. In the orthodox icon, the visible is described, the incarnate Son and Word of God, Jesus Christ and not God the Father.Patriarch Niciphorous in his writing followed the apologetic line of John of Damascus and applied Aristotelian logic as used by the fathers of the first period.Thus he formulated the orthodox view that the attributed veneration of images is offered because they exist as "imprints of the original beings and nothing else" and that in the image of the Word of God, which is described in terms of humanity while remaining inscribed in terms of divinity.The life of Patriarch Niciphorous after the life of Patriarch Tarasios constitutes a complete encyclopedia of the Iconoclasm.Moderation, economy guided his actions at all levels of his ministry, thus setting an example of a church leader.The involvement of the patriarch Niciphorous in the restoration of the Abbot Joseph of the Cathars, the "adulterer", was not a personal choice but a forced alignment with the imperial policy.Although he was consensual as a hierarch, he could not tame imperial choices and state interests.In Leon V's policy he was flexible on the two aforementioned issues and he implemented economy.In matters of faith, however, he did not accept any discussion and did not allow imperial intervention in the doctrine and life of the church, even at the cost of his personal persecution and exile.With his ergography he effectively dealt with all the official and unofficial theology of the iconoclasts. He recapitulated the Church's teaching on the subject of the veneration of icons in response to the iconoclasm of Leon V with a master work "Control and Overthrow".The component of the second iconoclasm as seen by the action of the patriarch Niciphorous is the violence of power and the imposition of its power (even in church life) which degenerates the legal kingship into tyranny.Both Greek and international literature was used in the preparation of this thesis. Because only Paul Alexander had presented the life of Niciphorous in a monograph and the relevant studies on this person were few and far between, we cited a documented biography for the first time.We particularly researched our bibliographic sources in order to cover the gaps that arose in the research and thus we submitted the corresponding conclusions. We have arranged his extant works into a curated ergography. We analyzed the theology of the Patriarch regarding the subject of honor and veneration of holy icons.We quoted the evolution of the honor of the saint and confessor Niciphorous after his relics were retrieved from his place of exile and just four years after the triumph of Orthodoxy, on March 13th, 847. We discovered in the holy libraries and published for the first time hymno-hagiological works concerning his person and presented a collection of pictorial depictions of the saint after commentary (10th - 19th century works) from Greece and the Balkan countries.

Στήν παροῦσα διατριβή ἀναπτύξαμε τό θέμα «Ο Άγιος Νικηφόρος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο ομολογητής. Βίος και έργα». Ἀσχοληθήκαμε μέ τήν προσωπικότητα μιᾶς ἀπό τίς πλέον ἐμβληματικές μορφές τῆς εἰκονομαχίας πού γεννήθηκε, μεγάλωσε καί ἐμφανίστηκε στήν δημόσια ζωή τῆς αὐτοκρατορίας κατά τήν πρώτη περίοδο αὐτῆς ἀλλά ἔδρασε καί σφράγισε τή δράση του αὐτή κατά τήν δεύτερη περίοδό της.Ὑπῆρξε γιός τοῦ ἀσηκρήτη Θεοδώρου πού φυλακίστηκε, βασανίστηκε καί ἐξορίστηκε γιά τά πιστεύω του καί τῆς Εὐδοκίας πού ἀνέλαβε τήν μόρφωσή του μετά τόν θάνατο τοῦ συζύγου της. Ὁ νεαρός Νικηφόρος ἐπιλέχθηκε νά προσληφθεῖ ἀπό τήν αὐτοκρατορική γραμματεία καί ἐμφανίστηκε μέ τήν ἰδιότητα τοῦ ἀσηκρήτη στή β΄ συνεδρίαση τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου νά διαβάζει στά ἑλληνικά τήν ἐπιστολή τοῦ πάπα Ἀδριανοῦ πρός τόν αὐτοκράτορα Κωνσταντίνο τόν ΣΤ΄ καί τήν μητέρα του αὐτοκράτειρα Εἰρήνη καθώς καί ἄλλα ἔγγραφα ὅπως καί τόν Ὅρο τῆς Συνόδου.Κατόπιν ἀποσύρθηκε στή Μονή τοῦ Ἀγαθοῦ καί μετά ἀνέλαβε τή διεύθυνση τοῦ πτωχοκομείου μέ προτροπή τῶν κρατούντων.Μετά τόν θάνατο τοῦ Πατριάρχη Ταρασίου στίς 25 Φεβρουαρίου 806, ὁ νέος αὐτοκράτωρ Νικηφόρος στράφηκε πρός τόν ἀσηκρήτη Νικηφόρο καί τόν προέβαλε ὡς ἄξιο διότι ἐπιθυμοῦσε ὁ νέος πατριάρχης νά μήν προέρχεται οὔτε ἀπό τόν κλῆρο οὔτε ἀπό τίς τάξεις τῶν μοναχῶν, νά εἶναι δηλαδή ἄφθαρτος ἀπό τά προβλήαμτα τοῦ παρελθόντος.Ἔτσι στίς 5 Ἀπριλίου μέ ἀνάδοχο τόν διάδοχο Σταυράκιο ἔγινε μοναχός, στίς 9 διάκονος καί ἐν τέλει στίς 12 Ἀπριλίου, Δευτέρα τοῦ Πάσχα, Πατριάρχης. Ἡ ἀθρόον προαγωγή του αὐτή ἔφερε τήν ἀντίδραση τῶν Στουδιτῶν μοναχῶν ἡ ὁποία συνεχίστηκε καί ἐπί τοῦ διαδόχου του Μιχαήλ Α΄ τοῦ Ραγκαβέ.Κατά τά ἴδια χρόνια ὁ πατριάρχης Νικηφόρος ἀντιμετώπισε ποιμαντικά πολλά προβλήματα τῆς Ἐκκλησίας. Κατ' ἀρχάς ἀναγκάστηκε νά ἐλέγξει πολλές καταχρήσεις στόν μοναστικό βίο ἐξαιτίας ὑπάρξεως καί λειτουργίας πολλῶν «διπλῶν μονῶν» ἤ «διδύμων» πού εἶχαν κοινή πνευματική ἡγεσία καί περιουσία (ἄν καί ἡ Ζ΄ Οἰκουμενική Σύνοδος τοῦ 787 μέ τόν 20ο κανόνα της κατεδίκαζε τό φαινόμενο καί ἐπέτρεπε στόν ἐπιχώριο ἐπίσκοπο τή διάλυσή τους). Ὁ Θεοφάνης στήν Χρονογραφία του διασώζει τό ἑξῆς: Τό ἔτος 813 ἡ Συρία καί ἡ Παλαιστίνη καί τά ἐκεῖ μοναστήρια 1ὑπέστησαν καταστροφές ἀπό τούς Ἄραβες καί ὅλοι κατέφυγαν στίς βυζαντινές ἐπαρχίες καί τήν Κύπρο.Τότε ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαήλ ὁ Α΄ καί ὁ πατριάρχης Νικηφόρος συνεργάστηκαν γιά τήν ἀντιμετώπιση τοῦ προβλήματος καί χορήγησαν στούς πρόσφυγες καί τούς μοναχούς πού κατέφυγαν στήν Κύπρο ἀπό ἕνα τάλαντο χρυσοῦ ἐνῶ στούς μοναχούς πού κατέφυγαν στήν πρωτεύουσα παρεχώρησαν ἀπό ἔνα μοναστήρι. Τήν ἴδια περίοδο στίς 4 Μαΐου, ὁ πατριάρχης χειροτόνησε Ἡγούμενο τῆς Μονῆς τοῦ Μηδικίου τόν Νικήτα, εἰς διαδοχήν τοῦ ἱδρυτοῦ της Ἡγουμένου Νικηφόρου. Μέ νουθεσίες προσπάθησε νά ἀποτρέψει «τόν ἄρχοντα τῶν Ταυρικῶν κλιμάτων» νά χωρίσει τή σύζυγό του καί ἀπαγόρευσε νά ἀποπέμπουν οἱ εὐγενεῖς τίς συζύγους τους. Ἐπιπλέον στερέωσε μέ τό ἔργο του τήν κανονική τάξη τῆς Ἐκκλησίας ὡς μοναδική πηγή ἁρμονίας καί χάριτος στόν ἐκκλησιαστικό βίο.Τά μεγαλύτερα προβλήματα στήν πατριαρχία τοῦ Νικηφόρου προέκυψαν ὅταν αὐτοκράτωρ ἀνέλαβε ὁ Λέων ὁ Ε΄ ὁ Ἀρμένιος, ὁ ὁποῖος μέ δική του ἐπιτροπή χρησιμοποιώντας (τήν αἱρετική) διδασκαλία τοῦ Ὅρου τῆς Συνόδου τῆς Ἱέρειας, ἔκανε ὑπόμνημα καί τό παρουσίασε στόν πατριάρχη τά Χριστούγεννα τοῦ 814.Ἀντιδρώντας ὁ πατριάρχης Νικηφόρος συνεκάλεσε τήν Ἐνδημοῦσα (ἀπό 270 ἐπισκόπους κ.τ.λ.) Σύνοδο τοῦ Πατριαρχείου. Ἡ σύνοδος ἀφοῦ μελέτησε τίς θέσεις αὐτές τίς βρῆκε αἱρετικές, τίς κατεδίκασε ὡς κακόδοξες καί δήλωσε ἐμμονή στίς θέσεις τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Αὐτή ἡ στάση ἔφερε τήν πόλωση μεταξύ ἐξουσίας καί Ἐκκλησίας μέ ἀποτέλεσμα ὁ αὐτοκράτορας νά μεθοδεύσει μέσῳ σιλεντίου τήν παραίτηση ἀρχικά τοῦ πατριάρχη καί ἀκολούθως τήν ἐξορία του τόν Μάρτιο τοῦ 815.Μετά τήν δολοφονία τοῦ αὐτοκράτορα Λέοντα Ε΄ στόν θρόνο ἀνέβηκε ὁ Μιχαήλ Β΄ ὁ Τραυλός ὁ ὁποῖος ἀνεκάλεσε μέν τόν Πατριάρχη ἀπό τήν ἐξορία, δέν τόν ἀποκατέστησε ὅμως στό θρόνο του γιατί εἶχε ὑποχρέωση στόν Θεόδοτο Μελισσηνό, τόν (εἰκονομάχο) πατριάρχη πού εἶχε ἀνεβάσει στό θρόνο ὁ Λέων ὁ Ε΄. Ὁ πατριάρχης λοιπόν δέν ἀπομακρύνθηκε ἀπό τόν τόπο ἐγκαταβιώσεώς του, τήν Μονή τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου στήν ἀσιατική πλευρά τοῦ Βοσπόρου. Ἐκεῖ παρέμεινε γράφοντας κατά τῶν εἰκονομάχων μέχρι τό τέλος τῆς ζωῆς του, τό Πάσχα, 5 Ἀπριλίου τοῦ 828/9.Τό πλούσιο ἔργο του ἀποτελεῖται ἀπό Ἱστορικά, Θεολογικά, Κοινονολογικά [οἱ κανόνες μέ τό ὄνομά του μόνο κατά τόν ἀρχικό πυρήνα τους φέρουν τή σφραγίδα του] ἔργα καθώς καί Ἐπιστολές καί διάφορα ἄλλα.Μέ τό θεολογικό του ἔργο ὁ πατριάρχης Νικηφόρος κατεπολέμησε συστηματικά τήν αἱρετική διδασκαλία τῆς συνόδου τῆς Ἱέρειας τό 754. Ἀκολούθως ἐπικαιροποίησε τήν περί τῶν Ἁγίων εἰκόνων θεολογική διδασκαλία τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου.Ὁ πατριάρχης μέ τό ἔργο του ἀπεφάνθη ὅτι ἡ προσκύνηση τῶν ἁγίων εἰκόνων δέν συνιστᾶ ἔκπτωση σέ εἰδωλολατρεία. Στήν ὀρθόδοξη εἰκόνα περιγράφεται τό ὁρατό, ὁ ἐνσαρκωθείς Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ Ἰησοῦς Χριστός καί ὄχι ὁ Θεός Πατέρας.Ὁ πατριάρχης Νικηφόρος στήν γραφή του ἀκολούθησε τήν ἀπολογητική γραμμή τοῦ Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ καί ἐφάρμοσε τήν ἀριστοτελική λογική ὅπως τήν χρησιμοποίησαν οἱ πατέρες τῆς πρώτης περιόδου. Ἔτσι διετύπωσε τήν ὀρθόδοξη ἄποψη ὅτι ἡ ἀποδιδόμενη προσκύνηση τῶν εἰκόνων προσφέρεται ἐπειδή ὑπάρχουν ὡς «ἐκτυπώματα τῶν πρωτοτύπων ὄντα καί οὐδέν ἔτερον» καί ὅτι στήν εἰκόνα ὁ Θεός Λόγος περιγράφεται κατά τήν ἀνθρωπότητα μένοντας ἀπερίγραφος κατά τήν θεότητα.Ὁ βίος τοῦ πατριάρχου Νικηφόρου μετά τό βίο τοῦ πατριάρχου Ταρασίου συνιστᾶ μιά πλήρη ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Εἰκονομαχίας.Ἡ μετριοπάθεια, ἡ οἰκονομία ἦταν γνώμονες τῆς δράσεώς του σέ ὅλα τά ἐπίπεδα τῆς διακονίας του, δίνοντας ἔτσι παράδειγμα ἐκκλησιαστικοῦ ἡγέτη.Ἡ ἐμπλοκή τοῦ πατριάρχου Νικηφόρου στήν ἀποκατάσταση τοῦ Ἰωσήφ Ἡγουμένου τῶν Καθαρῶν, τοῦ «μοιχοζεύκτου», δέν ἦταν προσωπική ἐπιλογή ἀλλά ἀναγκαστική σύμπλευση μέ τήν αὐτοκρατορική πολιτική.Ἄν καί ἦταν συναινετικός ὡς ἱεράρχης, δέν μποροῦσε ὅμως νά τιθασεύσει τίς αὐτοκρατορικές ἐπιλογές καί τά κρατικά συμφέροντα.Στήν πολιτική τοῦ Λέοντος Ε΄ εἶχε ὑποχωρητικότητα ὅσον ἀφορᾶ τά δύο προαναφερθέντα θέματα καί ἐφήρμοσε τήν οἰκονομία.Στά θέματα ὅμως πίστεως δέν δεχόταν καμμία συζήτηση καί δέν ἐπέτρεπε αὐτοκρατορική παρέμβαση στό δόγμα καί ζωή ἐκκλησίας μέ κόστος ἀκόμη τόν προσωπικό του διωγμό καί τήν ἐξορία.Μέ τήν ἐργογραφία του ἀντιμετώπισε ἀποτελεσματικά ὅλη τήν ἐπίσημη ἤ ἀνεπίσημη θεολογία τῶν εἰκονομάχων. Ἀνακεφαλαίωσε τήν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας γιά τό θέμα τιμῆς τῶν εἰκόνων ὡς ἀπάντηση στήν εἰκονομαχία τοῦ Λέοντος Ε΄ μέ κορυφαῖο ἔργο τό «Ἔλεγχος καί ἀνατροπή».Τό συστατικό τῆς δεύτερης εἰκονομαχίας ὅπως φαίνεται ἀπό τήν δράση τοῦ πατριάρχου Νικηφόρου εἶναι ἡ βία τῆς ἐξουσίας καί ἡ ἐπιβολή τῆς δυνάμεώς της (ἀκόμη καί στόν ἐκκλησιαστικό βίο) πού ἐκφυλίζει τήν ἔννομο βασιλεία σέ τυραννία.Στήν ἐκπόνηση τῆς διατριβῆς αὐτῆς χρησιμοποιήθηκε τόσο ἑλληνική ὅσο καί διεθνής βιβλιογραφία. Ἐπειδή μόνο ὁ Paul Alexander εἶχε παρουσιάσει τό βίο τοῦ Νικηφόρου σέ μονογραφία καί οἱ σχετικές μελέτες γιά τό πρόσωπό του ἦταν ὀλιγοστές παραθέσαμε μία τεκμηριωμένη γιά πρώτη φορά βιογραφία. Ἰδιαιτέρως ἐρευνήσαμε τίς βιβλιογραφικές μας πηγές ὥστε νά καλυφθοῦν τά κενά πού προέκυπταν πάνω στήν ἔρευνα καί ἔτσι καταθέσαμε τά ἀνάλογα συμπεράσματα. Τακτοποιήσαμε τά σωζόμενα ἔργα του σέ μία ἐπιμελημένη ἐργογραφία. Ἀναλύσαμε τή θεολογία τοῦ Πατριάρχου σχετικά μέ τό θέμα τιμῆς καί προσκυνήσεως τῶν ἱερῶν εἰκόνων. Παραθέσαμε τήν ἐξέλιξη τῆς τιμῆς τοῦ ἁγίου καί ὁμολογητοῦ Νικηφόρου μετά τήν ἀνακομιδή τοῦ λειψάνου του ἀπό τόν τόπο ἐξορίας του καί τέσσερα μόλις χρόνια μετά τόν θρίαμβο τῆς Ὀρθοδοξίας, στίς 13 Μαρτίου τοῦ 847. Ἀνακαλύψαμε στίς ἁγιορείτικες βιβλιοθῆκες καί ἐκδώσαμε γιά πρώτη φορά ὑμνοαγιολογικά ἔργα πού ἀφοροῦν στό πρόσωπό του καί παρουσιάσαμε συλλογή εἰκαστικῶν ἀπεικονίσεων τοῦ ἁγίου μετά σχολιασμοῦ (ἔργα 10ου-19ου αἰ.). ἀπό τήν Ἑλλάδα καί τίς βαλκανικές χῶρες.