Η διαμόρφωση της μνημειακής ζωγραφικής κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο (843-1204): η πρόσληψη και η συμβολή της βυζαντινής κοσμοθεώρησης

Abstract

The present thesis highlights the context of the Byzantine worldview, i.e. the basic principles that were the main demands of the State and the Church (or as they are known from Byzantine sources under the terms Βασιλεία και Ιερωσύνη - Kingdom and Priesthood), based on the relationship between these two authorities in Byzantium (Συναλληλία) and on the role of these ideas in the formation of post-iconoclastic iconographic programs. It is known that there is no textual evidence that systematically presents the fundamental principles of the State. However from the side-part of the Church, the basic statements are recorded in the so-called Niceno-Constantinopolitan Creed. The confession “…in One, Holy, Catholic, and Apostolic Church (Εἰς Μίαν, Ἁγίαν, Καθολικὴν καὶ Ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν) testifies to the four statutory principles or the Church, namely unity, holiness, catholicity (that is universality), and apostolicity. These principles were also the main demands for the State, whose ideology was inextricably coincided with the ecclesiastical worldview, ultimately forming a common value base, a common conception, a common vision, which was served, of course, in different ways and manners by the two constituent pillars of the Byzantine Empire (Kingdom and Priesthood). It is from this perspective that the study of selected monumental representations is attempted, representations which reflect key problems/fundamental matters of the foreign and domestic policy of the Byzantine State during the mid-Byzantine era. The current thesis focuses on 17 churches of the Byzantine territory, fully or to a great extent preserved, so that the reflection of the four principles of the Byzantine worldview can be examined. Their construction, restoration or decoration belong to the initiatives of high ecclesiastical or political dignitaries as it can be directly attested from the dedicatory inscriptions or indirectly manifested by the high quality of execution of their painted decoration. Consequently, they are closely connected with the great Centre of Constantinople, from where the principles of the Byzantine worldview derive. In chapters 1-2 , the general principles of the crystallization of the iconographic program after the Iconoclasm are presented, as well as the components of the identity of the Byzantine state. Moreover, the system of Synallelia (Consonantia) is briefly analysed, through which the four main ideological principles governing the State and the Church stand out, and are briefly summarized as unity, holiness, universality and apostolicity. Thus, a brief explanation of these four principles is attempted (chapter 3), that is, their semantic content, from the point of view of both, Church and State. The main body of the thesis consists of five chapters (4-8) which share a common axis. More specifically, after a brief introduction to the period of crisis, i.e. the historical data and a brief description of the crucial problem, of critical importance for the Empire that threatens the orderly functioning of its life, follows the study of examples of monumental representations, given during the thematic organization of the Empire in the middle Byzantine era. The concept of all these chapters is based on the threat-stake axis and on the reflection of the relevant problem in monumental painting. The thesis concludes with comprehensive remarks (chapter 9), summarizing the artistic ways of reflecting ideological principles in iconographic themes, assessing the role of donors and their contribution to the dissemination of the main ideas of their time, attesting the strong dialectical relationship between the Centre (Constantinople) and the Provinces, while the relationship between the Kingdom and the Priesthood is ascertained through the testimony of the monumental painting. The study mainly proposes a new perspective in the Byzantine worldview, which is defined through the adoption of four principles of fundamental value and function for the State and the Church. Also, its relationship with monumental painting emerges as a new interpretive tool. In this way, it offers the advantage of a simultaneous viewing of the frescoes: on the one hand a specialized deepening in the meaning and symbolism of each iconographic subject and on the other hand its ideological relevance to the dominant spirit of its time. Thus, this dialectical relationship, utilizing the ideological assumptions of Byzantine society, contributes, as far as possible, to our understanding of the updated operation of the depicted vis-à-vis key issues and concerns of each period.

Η παρούσα διατριβή πραγματεύεται το πλαίσιο της βυζαντινής κοσμοθεώρησης, δηλαδή τις βασικές αρχές που αποτελούσαν τα κύρια ζητούμενα Κράτους και Εκκλησίας (Βασιλείας και Ιερωσύνης), βάσει της συναλληλίας των δύο αυτών φορέων εξουσίας στο Βυζάντιο και τον ρόλο αυτών των ιδεών στην διαμόρφωση των μεταεικονομαχικών εικονογραφικών προγραμμάτων. Είναι γνωστό ότι δεν σώζεται κάποιο πολιτικό εγχειρίδιο που να παρουσιάζει με συστηματικό τρόπο τις θεμελιώδεις αρχές του Κράτους. Στην περίπτωση όμως της Εκκλησίας, οι βασικές της θέσεις καταγράφονται στο λεγόμενο Σύμβολο της Πίστεως Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως (385). Η ομολογία «Εἰς Μίαν, Ἁγίαν, Καθολικὴν καὶ Ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν» μαρτυρεί τις τέσσερις καταστατικές αρχές για την Εκκλησία, δηλαδή την ενότητα, την αγιότητα, την καθολικότητα, δηλαδή την οικουμενικότητα και την αποστολικότητα. Οι αρχές αυτές αποτελούσαν κύρια αιτούμενα και για το Κράτος, η ιδεολογία του οποίου συνταυτίστηκε αξεδιάλυτα με την εκκλησιαστική κοσμοθεώρηση, διαμορφώνοντας τελικά μία κοινή αξιολογική βάση, μία συναντίληψη, ένα κοινό όραμα, το οποίο βεβαίως υπηρετούσαν με διαφορετικούς τρόπους και μέσα οι δύο συνιστάμενοι πυλώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Βασιλεία και Ιερωσύνη). Υπό αυτό το πρίσμα επιχειρείται η μελέτη επιλεγμένων μνημειακών παραστάσεων, που αφορούν καίρια προβλήματα της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής του Βυζαντινού Κράτους κατά την μεσοβυζαντινή εποχή (843-1204). Αντικείμενο της μελέτης αποτέλεσαν 17 ναοί της βυζαντινής επικράτειας, με πλήρως ή σε μεγάλο βαθμό σωζόμενο τον διάκοσμό τους, έτσι ώστε να μπορεί να διερευνηθεί η αντανάκλαση των τεσσάρων αρχών της βυζαντινής κοσμοθεώρησης, ενώ η ανέγερση ή/και ιστόρησή τους ανήκουν σε πρωτοβουλίες ανώτατων εκκλησιαστικών ή πολιτικών αξιωματούχων, όπως άμεσα δηλώνεται από τις επιγραφές ή έμμεσα φανερώνεται από την υψηλή ποιότητα εκτέλεσης του ζωγραφικού διακόσμου τους. Συνεπώς συνδέονται στενά με το μεγάλο κέντρο της Κωνσταντινούπολης, από όπου εκπορεύονται οι αρχές της βυζαντινής κοσμοαντίληψης. Στα Κεφάλαια 1-2 παρουσιάζονται οι γενικές αρχές της αποκρυστάλλωσης του εικονογραφικού προγράμματος μετά την Εικονομαχία, καθώς και τα συστατικά στοιχεία ταυτότητας του Βυζαντινού κράτους, όπου αναλύεται συνοπτικά το σύστημα Συναλληλίας, μέσα από το οποίο ξεχωρίζουν τέσσερις κύριες ιδεολογικές αρχές που διέπουν Κράτος και Εκκλησία και που επιγραμματικά αποτυπώνονται ως ενότητα, αγιότητα, οικουμενικότητα και αποστολικότητα. Έτσι, επιχειρείται μια συνοπτική επεξήγηση των τεσσάρων αυτών αρχών (κεφάλαιο 3), δηλαδή του νοηματικού περιεχομένου τους, σύμφωνα με την οπτική τόσο της Εκκλησίας όσο και του Κράτος. Το κύριο μέρος της διατριβής συνιστούν πέντε κεφάλαια (4-8) με κοινό άξονα. Πιο συγκεκριμένα, μετά από μία σύντομη εισαγωγή στην περίοδο κρίσεως, δηλαδή στα ιστορικά δεδομένα και μια συνοπτική περιγραφή του καίριου προβλήματος ζωτικής σημασίας για την Αυτοκρατορία που απειλεί την εύρυθμη λειτουργία του βίου της, ακολουθεί η μελέτη παραδειγμάτων μνημειακών παραστάσεων, που παρατίθενται κατά την θεματική οργάνωση της Αυτοκρατορίας της μεσοβυζαντινής εποχής. Το σκεπτικό όλων αυτών των κεφαλαίων εδράζεται στον άξονα απειλή-διακύβευμα και αντανάκλαση του σχετικού προβλήματος στην μνημειακή ζωγραφική. H διατριβή ολοκληρώνεται με συνολικές παρατηρήσεις (κεφάλαιο 9), όπου συνοψίζονται οι εικαστικοί τρόποι αντανάκλασης των ιδεολογικών αρχών στα εικονογραφικά θέματα, αποτιμάται ο ρόλος των χορηγών και η συμβολή τους στην διάδοση των κύριων ιδεών της εποχής τους, παρατηρείται η διαλεκτική και δυναμική σχέση Κέντρου (Κωνσταντινούπολης) και Περιφέρειας, ενώ διαπιστώνεται η συναλληλία Βασιλείας και Ιερωσύνης μέσα και από την μαρτυρία της μνημειακής ζωγραφικής. Στην παρούσα διατριβή προτείνεται ουσιαστικά μία νέα οπτική της κοσμοαντίληψης των Βυζαντινών, προσδιορισμένης μέσα από την υιοθέτηση τεσσάρων αρχών, θεμελιώδους αξίας και λειτουργίας για το Κράτος και την Εκκλησία. Επίσης, αναδεικνύεται η σχέση της με τη μνημειακή ζωγραφική ως ένα νέο ερμηνευτικό εργαλείο της. Ως ερευνητικό μεθοδολογικό εργαλείο προσφέρει το πλεονέκτημα μιας ταυτόχρονης θέασης των παραστάσεων: αφενός μια εξειδικευμένη εμβάθυνση στη νοηματοδότηση και στον συμβολισμό του κάθε εικονογραφικού θέματος και αφετέρου την ιδεολογική συνάφειά του με το κυρίαρχο κλίμα της εποχής του. Έτσι, η διαλεκτική αυτή σχέση, αξιοποιώντας τις ιδεολογικές προσλαμβάνουσες της βυζαντινής κοινωνίας, συμβάλλει, στο μέτρο του δυνατού, στην κατανόησή μας για την επικαιροποιημένη λειτουργία των εικονιζόμενων έναντι καίριων ζητημάτων και προβληματισμών κάθε περιόδου.