Ο εικονογραφικός κύκλος του βίου του Αγίου Νικολάου στη μεταβυζαντινή τέχνη, 16ος-18ος αιώνας: συμβολή στη μελέτη της εικονογραφίας του

Abstract

The topic of the dissertation is the iconographic cycle of Saint Nicholas’ life in the post-Byzantine painting in the Helladic area and the Balkans. The research material includes representations in church murals, portable icons, engravings and preliminary drawings (anthivola). In total, there are recorded and examined more than one thousand seven hundred representations in two hundred and two illustrated cycles of the saint, which depict at least fifty episodes-miracles of his life, unfolding in more than eighty independent scenes. The exceptionally large number of the examined representations dictated the arrangement of the dissertation in three volumes. The first volume contains the study of the cycles and scenes. In the introduction, the history of research on the life of saint Nicholas is presented as well as the iconography of its cycle in Byzantine and post-Byzantine art. There is also included an analytical table of the Greek sources that contributed in the shaping and evolution of the iconography of the saint’s cycle. Subsequently, the study is structured in two chapters. In the first and more extensive chapter, we focus on the iconographic analysis of the episodes that are depicted in the post-Byzantine cycles of the saint. There are distinguished six categories of scenes: a. Scenes from the saint’s childhood b. Ordinations c. scenes that are related to the prevalence of Christianity and orthodoxy d. Miracles e. the cycle of the saint’s Assumption and f. indefinable scenes. More specifically, the miracles are classified into three groups: Various miracles, Naval miracles, Miracles of healing. In the second chapter, on the basis of the preceding iconographic analysis of the episodes, we attempt an overall consideration of saint Nicholas’ iconographic cycle in the post-Byzantine period. More precisely, the evolution of the iconographic cycle is examined in terms of each chronological period and geographical region. In the conclusions, the general observations are summed up, regarding the iconographic development of the saint’s life scenes, the composition of the iconographic cycle and, finally, the choice of scenes. The second volume features the analytical catalogue of the representations of the iconographic cycle of saint Nicholas’ life in the Helladic area and the Balkans during the period under examination, with relevant bibliography. The catalogue is divided in four parts so as to achieve a better handling of the material and includes: a. 106 cycles in murals of different churches b. 105 cycles in portable icons c. 7 cycles in engravings d. 4 cycles in preliminary drawings (anthivola). The presentation in each section is arranged in terms of geographical region and in chronological order. The third volume contains the plates.

Αντικείμενο της διατριβής αποτελεί ο εικονογραφικός κύκλος του βίου του αγίου Νικολάου στη μεταβυζαντινή ζωγραφική στον ελλαδικό χώρο και τα Βαλκάνια. Στην έρευνα περιλαμβάνονται παραστάσεις σε τοιχογραφίες εκκλησιών, φορητές εικόνες, χαρακτικά και ανθίβολα. Συνολικά, καταγράφονται και εξετάζονται περισσότερες από χίλιες επτακόσιες παραστάσεις σε διακόσιους είκοσι δύο εικονογραφημένους κύκλους του αγίου, στους οποίους εικονογραφούνται πενήντα τουλάχιστον επεισόδια-θαύματα του βίου του, που αναπτύσσονται σε περισσότερες από ογδόντα αυτοτελείς σκηνές. Ο εξαιρετικά μεγάλος αριθμός των εξεταζομένων παραστάσεων επέβαλλε τη διάρθρωση της διατριβής σε τρεις τόμους. Ο πρώτος τόμος περιλαμβάνει τη μελέτη των κύκλων και των σκηνών. Στην εισαγωγή παρουσιάζεται η ιστορία της έρευνας για τον βίο του αγίου Νικολάου και για την εικονογραφία του κύκλου του στη βυζαντινή και τη μεταβυζαντινή τέχνη. Περιλαμβάνεται επίσης, αναλυτικός πίνακας των ελληνικών πηγών που είχαν ρόλο στη διαμόρφωση και εξέλιξη της εικονογραφίας του κύκλου του αγίου. Στη συνέχεια η μελέτη διαρθρώνεται σε δύο κεφάλαια.Στο πρώτο και εκτενέστερο κεφάλαιο γίνεται η εικονογραφική ανάλυση των επεισοδίων που απεικονίζονται στους μεταβυζαντινούς κύκλους του αγίου. Διακρίνονται έξι κατηγορίες σκηνών: α. Σκηνές από την παιδική ηλικία του αγίου β. Χειροτονίες γ. σκηνές που σχετίζονται με την επικράτηση του χριστιανισμού και της ορθοδοξίας δ. Θαύματα ε. ο κύκλος της Κοίμησης του αγίου και στ. αδιάγνωστες σκηνές. Ειδικότερα, τα θαύματα ταξινομούνται σε τρεις ομάδες: Διάφορα θαύματα, Ναυτικά θαύματα, Θαύματα ίασης. Στο δεύτερο κεφάλαιο με βάση την εικονογραφική ανάλυση των επεισοδίων που προηγήθηκε γίνεται μία συνολική θεώρηση του εικονογραφικού κύκλου του αγίου Νικολάου στη μεταβυζαντινή εποχή. Ειδικότερα, εξετάζεται η εξέλιξη του εικονογραφικού κύκλου κατά χρονική περίοδο και κατά γεωγραφική περιοχή. Στα συμπεράσματα, συνοψίζονται γενικές παρατηρήσεις για την εικονογραφική εξέλιξη των σκηνών του βίου του αγίου, τη σύνθεση του εικονογραφικού κύκλου και τέλος την επιλογή των σκηνών. Ο δεύτερος τόμος περιλαμβάνει τον αναλυτικό κατάλογο των παραστάσεων του εικονογραφικού κύκλου του βίου του αγίου Νικολάου στον ελλαδικό χώρο και στα Βαλκάνια κατά την εξεταζόμενη περίοδο, με τη σχετική βιβλιογραφία. Ο κατάλογος διαιρέθηκε σε τέσσερα μέρη για την καλύτερη διαχείριση του υλικού και περιλαμβάνει: α. 106 κύκλους σε τοιχογραφίες διαφορετικών ναών β. 105 κύκλους σε φορητές εικόνες γ. 7 κύκλους σε χαρακτικά δ. 4 κύκλους σε ανθίβολα. H παρουσίαση σε κάθε ενότητα γίνεται κατά γεωγραφική περιοχή και κατά χρονολογική σειρά. Ο τρίτος τόμος περιλαμβάνει τους πίνακες.