Αστικοί μετασχηματισμοί και εξέλιξη πόλεων - λιμανιών της Ανατολικής Μεσογείου (19ος - 20ος αιώνας)

Abstract

Cities of the 19th century experienced spectacular changes in their urban form due to new trends in world trade and international transportation, with port cities playing a key role. The Ottoman Empire experienced this change in the urban model during the nineteenth century,when trade routes changed their direction to ports instead of traditionally inland where tradecenters were mainly located. Urban development brought new features to cities and led tochanges in their socio-economic structure. The impact of European influence and local forces played an important role in changing the socio-economic structure and reshaping the urbanmodel so that port cities witn essed an urban transformation (Hanssen, 2005a; Ozturk,2006). Cities with waterfront always had an increased interest, in how they managed their seaside area and the effects of each option in their urban environment. Smyrna, Beirut, Alexandria, Thessaloniki and Istanbul are the eastern Mediterranean ports, whose development after 1840 arose as a consequence of the modernization and the strengthening of relations with Europe. Therefore, this time period is not a random choice as the great reforms of Tanzimat make adecisive transformation to the image of Ottoman cities. The question then arises as to what determinants have influenced the urban transformation process and in which way (Anastasiadou, 2008). Nevertheless, of particular interest is the development of these cities after the collapse of the Ottoman Empire in the Balkans and the Arab world and the emergence of Nation States. To that end, this research continues in the 20th Century, where these cities are in the process of building a new urban identity, by reforming their past and making it part of the modern Nation State they belong to. The main research question of the PhD-thesis is the investigation of the main endogenous and exogenous factors that led these cities to develop and establish themselves in the international environment firstly, and then secondly reasons that led them either to prosperity, stagnation or to even partial decline. The ultimate objective is that the afore mentioned case studies become examples of 'avoidance' or 'imitation' for other cities, adapted, of course, to modern development conditions and challenges. This PhD-thesis does not fall under the category of urban history and therefore is not approached from the perspective of the historical researcher and the detailed data recording. It is approached through the science of urban and regional development and urban geography, from the point of view of an urban planner, where of importance are the relationships and interactions of people with space, placed in a certain time frame. However, the methodological approach can be adopted in other research processes of comparative multifactorial analysis with mainly qualitative characteristics between urban or non-urban areas. The originality of this study lies in the fact that it is not just a descriptive survey of the characteristics of the five case studies over a period of time. Through a comparative approach, those characteristics are integrated into a wider framework where good and poor development practices are valued. It investigates the cause and effect within a wide range of data: political, cultural, social, economic and technological. Equally crucial is the fact that this thesis does not merely refer to the specific practices but also assesses their sustainability over time in all aspects: economic, social, environmental, cultural so that comprehensive and safe conclusions can be drawn. Evaluation here concerns both good practices adopted by policy makers and urban planners of the time, reinforcing the developmental dynamics and physiognomy of cities, as well as bad practices that led to expansion at the expense of growth, the waste of resources, the loss of the identity of cities and the dominance of an economic centric logic at the expense of an anthropo-centric one. Furthermore, the conclusions of this thesis may act as a "guide" to avoid similar negative situations such as the loss of collective memory and local identity and to foresee future urban trends.

Οι πόλεις του 19ου αιώνα γνωρίζουν θεαματικές αλλαγές στην αστική τους μορφή εξαιτίας των νέων τάσεων στο παγκόσμιο εμπόριο και στις διεθνείς μεταφορές, με τις πόλεις-λιμάνια να πρωταγωνιστούν. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία γνώρισε αυτή την αλλαγή στο αστικό πρότυπο κατά τη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, όταν οι εμπορικές οδοί άλλαξαν τις κατευθύνσεις τους προς τους λιμένες αντί των παραδοσιακών χερσαίων εμπορικών κέντρων. Η αστική ανάπτυξη έφερε νέες λειτουργίες στις πόλεις και οδήγησε σε αλλαγές στην κοινωνικοοικονομική διάρθρωση. Ο αντίκτυπος της ευρωπαϊκής επιρροής και των τοπικών δυνάμεων διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην αλλαγή της κοινωνικοοικονομικής δομής και στην αλλαγή του αστικού προτύπου, ώστε οι πόλεις-λιμάνια να γίνουν μάρτυρες μιας αστικής μεταμόρφωσης (Hanssen, 2005a; Ozturk, 2006). Οι πόλεις με θαλάσσιο μέτωπο παρουσίαζαν πάντα αυξημένο ενδιαφέρον όσον αφορά στον τρόπο που διαχειρίζονταν τον παραθαλάσσιο χώρο και τις επιδράσεις των εκάστοτε επιλογών στο πολεοδομικό περιβάλλον. Η Σμύρνη, η Βηρυτός, η Αλεξάνδρεια, η Θεσσαλονίκη και η Κωνσταντινούπολη, αποτελούν εκείνες τις πόλεις-λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου των οποίων η ανάπτυξη από το 1840 και μετά προέκυψε ως συνέπεια του εκσυγχρονισμού και της ενίσχυσης των σχέσεων με την Ευρώπη. Συνεπώς, η επιλογή της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου δεν είναι τυχαία καθώς τότε συντελέστηκαν οι μεγάλες μεταρρυθμίσεις των Τανζιμάτ μετατρέποντας καθοριστικά την εικόνα των οθωμανικών πόλεων. Το ζητούμενο λοιπόν που προκύπτει είναι ποιοι είναι εκείνοι οι προσδιοριστικοί παράγοντες που επέδρασαν στη διαδικασία του αστικού μετασχηματισμού των πόλεων και με ποιο τρόπο (Αναστασιάδου, 2008). Ιδιαίτερο όμως ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εξέλιξη των εν λόγω πόλεων μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια και στον Αραβικό κόσμο και την ανάδυση των εθνικών κρατών. Για το λόγο αυτό, η έρευνα συνεχίζεται και στον 20ο αιώνα,όπου οι πόλεις βρίσκονται σε διαδικασία οικοδόμησης μίας νέας αστικής ταυτότητας, ανασχηματίζοντας το παρελθόν τους καθιστώντας το κομμάτι του σύγχρονου πλέον κράτους-έθνους όπου ανήκουν. Το κεντρικό ερευνητικό ερώτημα της διατριβής είναι η διερεύνηση των κυριότερων ενδογενών και εξωγενών παραγόντων που οδήγησαν τις εν λόγω πόλεις στο να αναπτυχθούν και να εδραιωθούν σε διεθνές περιβάλλον σε πρώτο χρόνο, και εν συνεχεία τις αιτίες που τις οδήγησαν είτε στην απογείωση, είτε στην στασιμότητα είτε ακόμη και στην εν μέρει παρακμή τους. Απώτερος σκοπός είναι οι υπό έρευνα περιπτώσεις να αποτελέσουν παραδείγματα προς ‘αποφυγήν’ ή προς ‘μίμηση’ από άλλες πόλεις, προσαρμοσμένα βέβαια πάντα στις σύγχρονες αναπτυξιακές συνθήκες και προκλήσεις. Η εν λόγω διατριβή δεν υπάγεται στην κατηγορία της αστικής ιστορίας και για αυτό το λόγο δεν προσεγγίζεται από την οπτική γωνία του ιστορικού ερευνητή και τη λεπτομερή καταγραφή δεδομένων, αλλά προσεγγίζεται μέσω της επιστήμης της αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης και της αστικής γεωγραφίας υπό την οπτική γωνία του πολεοδόμου, όπου βαρύνουσα σημασία έχουν οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις των ανθρώπων με τον χώρο, τοποθετημένες σε ένα συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο. Ωστόσο, η μεθοδολογική προσέγγιση δύναται να υιοθετηθεί και σε άλλες ερευνητικές διαδικασίες συγκριτικής πολυπαραγοντικής αξιολόγησης με ποιοτικά κυρίως χαρακτηριστικά μεταξύ αστικών ή μη περιοχών. Η πρωτοτυπία της διατριβής έγκειται στο γεγονός ότι δεν πραγματοποιείται μία περιγραφική αποτύπωση των χαρακτηριστικών των πέντε υπό έρευνα πόλεων μίας χρονικής περιόδου αλλά εντάσσονται, μέσω συγκριτικής προσέγγισης, σε ένα ευρύτερο πλαίσιο όπου αποτιμώνται οι καλές και οι κακές αναπτυξιακές πρακτικές. Ερευνά το αίτιο και το αποτέλεσμα μέσα σε ένα ευρύ φάσμα δεδομένων: πολιτικών, πολιτισμικών, κοινωνικών, οικονομικών, τεχνολογικών. Εξίσου καίριο είναι το γεγονός ότι η διατριβή δεν αρκείται απλά στην αναφορά των συγκεκριμένων πρακτικών αλλά αποτιμά και τη βιωσιμότητά τους στο χρόνο σε όλα τα επίπεδα: οικονομικό, κοινωνικό, περιβαλλοντικό,πολιτισμικό ώστε να εξαχθούν ολοκληρωμένα και ασφαλή συμπεράσματα. Η αποτίμηση αφορά τόσο τις καλές πρακτικές που υιοθετήθηκαν από τους policy makers και τους planners της εποχής, ενισχύοντας την αναπτυξιακή δυναμική και φυσιογνωμία των πόλων, όσο και τις κακές πρακτικές που οδήγησαν στη μεγέθυνση σε βάρος της ανάπτυξης, στην κατασπατάληση των πόρων, στην απώλεια της ιδιαίτερης ταυτότητας των πόλεων και της κυριαρχίας οικονομοκεντρικών λογικών σε βάρος των ανθρωποκεντρικών. Εξάλλου, τα συμπεράσματα της διατριβής δύνανται να λειτουργήσουν ως «οδηγός» για την αποφυγή παρόμοιων αρνητικών καταστάσεων όπως για παράδειγμα την απώλεια της συλλογικής μνήμης και ταυτότητας και να προβλέψουν μελλοντικές αστικές τάσεις.