Κλινική και νευροψυχολογική διερεύνηση της λειτουργίας της θεωρίας του νου κατά την πορεία της διπολικής συναισθηματικής διαταραχής

Abstract

Previous studies in bipolar disorder (BD) suggest patients’ deficient performance in Theory of Mind (ToM) tasks, both during manic or depressive episodes and in remission. However, most of the extant studies were cross-sectional and did not control for potential confounders such as residual symptoms, history or presence of psychotic symptoms or co-existent deficits in other cognitive functions. The present study is the first prospective study that assessed the effect of remission on ToM in patients with BD controlling for clinical variables and other cognitive deficits. ToM was assessed in 71 patients with BD type I during an episode of the illness (32 BD-DEP and 39 BD-ΜA) and in remission as well as in 48 healthy controls. The two groups were matched for gender, age and education level. Three tests with different levels of complexity were used to assess ToM: First Order False Belief Task, Hinting Task and Faux Pas Recognition Test. Concomitantly, a comprehensive battery of neuropsychological tests was administered to all participants assessing general intelligence, working memory, attention, speed processing, verbal learning and memory and executive functions. The clinical scales Hamilton Depression Rating Scale, Young Mania Rating Scale and Brief Psychiatric Rating Scale were also administered to the patients. Differences on neuropsychological tests between patients – in acute phase and in remission – and the control group were tested using one-way ANOVA with post hoc Bonferroni corrections. The effect of other clinical and cognitive deficits on patients’ ToM dysfunction was controlled for using general linear models. The patients showed significantly lower performance in all ToM tests, as well as at the two aspects of ToM (cognitive and affective), during the acute phases as compared to the control group. Moreover, these impairments persisted during remission in all ToM tests, except patients’ poor performance on the First Order False Belief Task. However the type and the effect size of ToM dysfunction was different between acute phases and remission. Additionally, the two episode types differed in the correlation between clinical variables and ToM dysfunction. The severity of clinical symptoms during acute phase was correlated with ToM dysfunction only in manic and not in depression episodes. Moreover, there was a mild effect of clinical symptoms on patients’ performance in ToM tests, mainly in remission. The type of episode (depression or mania) was not correlated with ToM dysfunction. The history of psychotic symptoms was not correlated with any ToM performance neither in acute phase nor in remission. Regarding the effect of cognitive functions, none of them was strongly correlated with patients’ ToM performance neither in acute phase nor in remission. They were some significant correlations of moderate effect size between all ToM tests and cognitive functions (general intelligence, visuospatial ability, working memory, attention, speed processing, verbal learning and memory and executive functions). As none of the patients’ cognitive performances was strongly correlated with any ToM performances in both acute phase and remission, it is not likely ToM impairment in BD to be exclusively due to cognitive dysfunction, but it is certainly affected by it. However, ToM impairment in remission is partially affected by deficits in verbal memory and learning, attention, working memory, processing speed and cognitive functions. The findings of current study are in favor of the existence of a specific and stable ToM deficit (trait) as it is not fully justified by the effect of underlying cognitive deficits that were controlled for. Nonetheless patients’ performance in ToM tests is sometimes affected in a significant level – depended on the complexity of the tasks – by deficits in cognitive functions.

Η Θεωρία του Νου (ΘτΝ) είναι η ικανότητα να συμπεραίνουμε και να προβλέπουμε την ψυχική κατάσταση των άλλων ανθρώπων. Προηγούμενες μελέτες παρείχαν ευρήματα υπέρ της ύπαρξης δυσλειτουργίας της ΘτΝ στη διπολική διαταραχή (ΔΔ) τόσο στην οξεία φάση της νόσου όσο και στην ύφεση. Ωστόσο, οι περισσότερες μελέτες ήταν συγχρονικές ενώ τα υπολειπόμενα συμπτώματα, το ιστορικό των ψυχωσικών συμπτωμάτων καθώς και συνυπάρχοντα ελλείμματα άλλων νοητικών λειτουργιών αποτελούν πιθανούς συγχυτικούς παράγοντες των μελετών αυτών. Η παρούσα μελέτη αποτελεί την πρώτη προοπτική μελέτη με σκοπό τη διερεύνηση της επίδρασης της ύφεσης στη ΘτΝ σε ασθενείς με ΔΔ συνεξετάζοντας κλινικές παραμέτρους και άλλες νοητικές λειτουργίες. Η ΘτΝ αξιολογήθηκε σε 71 ασθενείς με ΔΔ Ι, (32 ΔΔ-Κ και 39 ΔΔ-ΜΑ), κατά τη διάρκεια επεισοδίου και κατά την ύφεση της συμπτωματολογίας, καθώς και σε 48 υγιείς μάρτυρες. Οι δύο ομάδες εναρμονίστηκαν ως προς το φύλο, την ηλικία και το επίπεδο εκπαίδευσης. Χρησιμοποιήθηκαν τρεις δοκιμασίες αξιολόγησης της ΘτΝ με διαφορετικά επίπεδα πολυπλοκότητας: Δοκιμασία Εσφαλμένης Πεποίθησης, Δοκιμασία Υπαινιγμού και Δοκιμασία Αναγνώρισης Ατοπήματος. Αξιολογήθηκαν παράλληλα με συστοιχία νευροψυχολογικών δοκιμασιών το γενικό νοητικό δυναμικό, η μνήμη εργασίας, η προσοχή, η ταχύτητα επεξεργασίας, η λεκτική μνήμη και μάθηση και οι εκτελεστικές λειτουργίες. Για την κλινική εκτίμηση χορηγήθηκαν στους ασθενείς οι κλίμακες: Ηamilton Depression Rating Scale, Young Mania Rating Scale και Brief Psychiatric Rating Scale. Τα ευρήματα δείχνουν την ύπαρξη σοβαρής δυσλειτουργίας της ΘτΝ μέσω και των τριών δοκιμασιών αξιολόγησης που χορηγήθηκαν και στις δύο συνιστώσες της ΘτΝ (νοητική και συναισθηματική) στην οξεία φάση της νόσου. Τα ελλείμματα της ΘτΝ παρέμειναν και στην ύφεση του επεισοδίου, με μόνη εξαίρεση τα ελλείμματα στην ικανότητα αναγνώρισης της εσφαλμένης πεποίθησης του άλλου ατόμου. Ωστόσο, ο τύπος και η βαρύτητα της δυσλειτουργίας της ΘτΝ στην ύφεση διαφέρει από αυτήν της οξείας φάσης. Επιπρόσθετα, οι δύο τύποι επεισοδίων διαφέρουν ως προς τη συσχέτιση της κλινικής βαρύτητάς τους με τη δυσλειτουργία της ΘτΝ. Η βαρύτητα των κλινικών συμπτωμάτων κατά τη διάρκεια του επεισοδίου σχετίζεται με τη δυσλειτουργία της ΘτΝ μόνο σε μανιακό και όχι σε καταθλιπτικό επεισόδιο. Επιπλέον, υπάρχει κάποια μικρής ισχύος επίδραση των κλινικών συμπτωμάτων στην επίδοση των ασθενών στις δοκιμασίες της ΘτΝ, κυρίως στην ύφεση. O τύπος του επεισοδίου (κατάθλιψη ή μανία) βρέθηκε ότι δεν σχετίζεται με τη δυσλειτουργία της ΘτΝ. Το ιστορικό ψυχωσικών συμπτωμάτων δεν βρέθηκε να σχετίζεται με καμία επίδοση της ΘτΝ ούτε στο επεισόδιο ούτε στη νορμοθυμία. Όσον αφορά την επίδραση των γενικών νοητικών λειτουργιών, βρέθηκαν μόνο μεσαίας ισχύος συσχετίσεις που αφορούσαν όλες τις δοκιμασίες της ΘτΝ με τις περισσότερες νοητικές λειτουργίες και στις δύο φάσεις της νόσου. Εφόσον καμία νευροψυχολογική δοκιμασία δεν σχετιζόταν ισχυρά με τις επιδόσεις στις δοκιμασίες της ΘτΝ, φαίνεται ότι η δυσλειτουργία της ΘτΝ στη ΔΔ δεν προκύπτει εξ ολοκλήρου αλλά σαφώς επηρεάζεται από ελλείμματα σε άλλες βασικές νοητικές λειτουργίες. Ωστόσο, η δυσλειτουργία της ΘτΝ στην ύφεση επηρεάζεται – εν μέρει – από ελλείμματα στη λεκτική μνήμη και μάθηση, την προσοχή, τις εκτελεστικές λειτουργίες, τη μνήμη εργασίας και την ταχύτητα επεξεργασίας. Τα ευρήματα της παρούσας μελέτης συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης ενός ειδικού και μόνιμου ελλείμματος της ΘτΝ (trait), καθώς δεν δικαιολογείται πλήρως από την επίδραση των υποκείμενων νοητικών ελλειμμάτων που συνεκτιμήθηκαν. Ωστόσο, οι επιδόσεις στις δοκιμασίες της ΘτΝ επηρεάζονται σε άλλοτε διαφορετικό βαθμό – αναλόγως και τις απαιτήσεις της συγκεκριμένης δοκιμασίας – από ελλείμματα σε άλλες νοητικές λειτουργίες.