Εκλογή ψαλτηρίου του Νικηφόρου Βλεμμύδη: εισαγωγή και κριτική έκδοση του κειμένου

Abstract

SUMMARYNicephorus Blemmydes in his work "Eklogi of the Psalter", attempts a reclassification of the verses of Psalter having as main purpose the rendering of theological meanings and themes for the service of the church's functional needs. At the time of Blemmydes, the cycle of mobile and immovable festivals has already been established. His attempt is not to initially create some hymns inspired by David's Psalter, but to rearrange the valuable through tried and tested Psalter's functional material. By resisting the verses of different psalms, he creates new compositions of independent Psalms with a single content, which responds to the title of dedication of each eklogi. The individual ekloges relate to the cycle of the despotic, theomitoric and thematic ekloges of the year, Mobiles (Kinites) and Immobile (Akinites), as well as to the categories of Saints, Apostles, Martyrs, Hierarchs, Osians, and Assomaton Angels, with particular ekloges at the feasts of John the Baptist. The new composition of Psalter is a bold effort by Blemmydes to give the Psalter a new spiritual dynamics, similar to the dynamics of the pretensions - preconditions of the events of the Old Testament to the events of the life of Christ and the Church. He repeats and discovers verses of Psalter, which impersonate and convey theological meanings of the great events of the divine economy concerning the life of Christ or the Theotokos. Moreover, in the verses of Psalms he recognizes and communicates to the faithful the deeds, the moral, the martyrdom of the saints, and finally forms a co-axial and holy Psalter.The study and comparison of the manuscript codes revealed the existence of two manuscripts of project deliverables. There are two groups of manuscripts with distinct morphological characteristics. The first handwritten tradition is inaugurated by ΕΒΕ1, at the end of the 13th century and is the most widespread version as far as the number of verses. The second is represented by I1, at the beginning of the 14th century and is more conservative than the former in the choices of individual ekloges and verses. In the 17th century, when the copy of the reproductions of the work begins and grows, along with the two handwritten traditions mentioned above, an attempt is made to unite them. This effort has resulted in a new handwritten tradition of the project. In the latter case, a mix of ekloges takes place. The verses of most of the despotic and theatrical feasts are selected from the handwritten version of the I1, while the verses of the ekloges to the Saints from the handwritten of the EBE1.The "Eklogi of the Psalter" project, in its temporal evolution, is integrated and shaped up and forms harmoniously in the worship of the Church with its evident, though, functional features. However, in addition to its functional features, the project is adapted, remodelised and evolves into its details, additions and deletions of lyrics, the formation of the general and individual titles of the ekloges, the collapse the additions and deletions of verses, the formation of the general and individual titles of the ekloges, the collapse or widening of the polls, even the need to create new ekloges attributed to Blemmydes, although not written by him. This diversity of the individual elements of the project constituted in the research the important factor of comparison of the manuscripts, the ascertainment of their origin and finally the classification of handwritten tradition.Blemmydes does not hesitate to repeat already-selected verses of Psalter, from the operative act of the church to the Divine Worship. He uses the above, applies and extends this practice of choosing Psalms and their verses in his own work. In the new compositions of the Psalms, Blemmydes usually prefixes the verses used in worship and continues with his own purely verse choices, completing the exercise in a complete, versatile verse, new Psalm from the existing Psalter's material, but with a brand new theme. Much of the verse used by Blemmydes, is borrowed from the psalmist verses used in divine worship, such as Antiphon, Proclaims, Alleluiaria, Social, and thus composes his work. The priority given to the preexisting psalms verses indirectly establishes in the worship the new choices of psalms. The identification of the functional origin of the verses in all the ekloges of the project demonstrated and justified Blemmyde's liturgical intention for the use of "Eklogi of the Psalter" in the divine worship as well as its faithfulness to the liturgical tradition of the Church.The complete reordering of Psalter by Blemmydes with the work of the Eklogi, found a convenient ground, especially for long periods of successive monastic formalities, despite their provenance. The Psalmist's account is the functional work of Blemmydes, which has been a great success and use, especially in the monastic communities and in the parishes. This, the wide of the instrument in an liturgical act has led to multiple copying and adaptation to the worshipped needs of each monastery. A Psalter's account as a third part of the Polyeleus is known to the Saint Simeon, Archbishop of Thessaloniki (15th c.), who proposes its use in the service in different positions.As a result of the liturgical use of the work and of its many copies in the course of time, the addressees added new statements and other verses in their composition, but these were followed by the previous chronological explanations of their composition. The new ekloges are devoted only to saints, which while it they could be integrated into pre-existing categories of saints, because of the significance of their own staff to the price given to them, they created Independent ekloges, dedicated to them, "breaking" in a way the established categories of Saints . These ekloges are illustrated from the 17th century onwards. Moreover, new ekloges are added and part numbers are balanced by their number in the composition of the accounts. The sentences refer to the completion of the verses, and to their continuation in the next few verses in turn. The quotations also concern independent verses of different psalms, but of the same meaning. The study of the abstractions of the accounts and the lyrics helped a lot in the investigation of the comparison of the manuscript traditions of the work and in the final ascertainment of the existence of three manuscripts of deliveries, of the EBE1, of the I1, and of the mixed tradition.

ΠΕΡΙΛΗΨΗὉ Νικηφόρος Βλεμμύδης στὸ ἔργο του «Ἐκλογὴ Ψαλτηρίου», ἐπιχειρεῖ μία ἀνακατάταξη τῶν στίχων τοῦ Ψαλτηρίου, μὲ κύριο σκοπὸ νὰ ἀποδώσει θεολογικῶς νοήματα καὶ θέματα γιὰ τὴν ἐξυπηρέτηση τῶν λειτουργικῶν ἀναγκῶν τῆς λατρεύουσας ἐκκλησίας. Τὴν ἐποχὴ τοῦ Βλεμμύδη, ἔχει ἤδη παγιωθεῖ ὁ ἑορτολογικὸς κύκλος τῶν Κινητῶν καὶ Ἀκινήτων ἑορτῶν. Ἡ προσπάθειά του δὲν εἶναι νὰ δημιουργήσει ἐξ ἀρχῆς κάποιους ὕμνους ἐμπνεόμενος ἀπὸ τὸ Ψαλτήρι τοῦ Δαβίδ, ἀλλὰ νὰ ἀναδιάταξει τὸ ὑπάρχον πολύτιμο καὶ δοκιμασμένο λειτουργικῶς ὑλικὸ τοῦ Ψαλτηρίου. Ἐρρανιζόμενος τοὺς στίχους διαφορετικῶν Ψαλμῶν δημιουργεῖ καινούργιες συνθέσεις αὐτοτελῶν Ψαλμῶν μὲ ἑνιαῖο περιεχόμενο, τὸ ὁποῖο ἀνταποκρίνεται στὸν ἀφιερωματικὸ τίτλο κάθε ἐκλογῆς. Οἱ ἐπιμέρους ἐκλογὲς ἀφοροῦν, ὅπως ἤδη ἔχει ἐπισημανθεῖ, τὸν κύκλο τῶν δεποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν τοῦ ἔτους, Κινητῶν καὶ Ἀκινήτων, καθὼς καὶ στὶς κατηγορίες τῶν Ἀγίων, Ἀποστόλων, Μαρτύρων, Ἱεραρχῶν, Ὁσίων καὶ Ἀσωμάτων, μὲ ἰδιαίτερες ἐκλογὲς στὶς ἑορτὲς τοῦ Ἱωάννου τοῦ Προδρόμου. Ἡ νέα σύνθεση τοῦ Ψαλτηρίου ἀποτελεῖ μία ῥωμαλέα προσπάθεια τοῦ Βλεμμύδη νὰ ἀποδώσει στὸ Ψαλτήρι μία καινούρια πνευματικὴ δυναμική, παρόμοια μὲ τὴν δυναμικὴ τῶν προτυπώσεων-προεικονίσεων τῶν γεγονότων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης στὰ γεγονότα τῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς Ἐκκλησίας. Ἐπαναλαμβάνει καὶ ἀνακαλύπτει στίχους τοῦ Ψαλτηρίου, ποὺ προτυπώνουν καὶ ἀποδίδουν θεολογικῶς νοήματα τῶν μεγάλων γεγονότων τῆς θείας οἰκονομίας, ποὺ ἀφοροῦν τὴν ζωὴ τοῦ Χριστοῦ ἤ τῆς Θεοτόκου. Ἐπιπλέον μέσα στοὺς στίχους τῶν Ψαλμῶν ἀναγνωρίζει καὶ κοινοποιεῖ στοὺς πιστοὺς τὶς πράξεις, τὸ ἦθος, τὸ μαρτυρικὸ τέλος τῶν Ἁγίων καὶ ἐν τέλει διαμορφώνει ἕνα συναξαρικὸ καὶ ἁγιολογικὸ Ψαλτήριο.Κατὰ τὴν μελέτη καὶ σύγκριση τῶν χειρογράφων κωδίκων διαπιστώθηκε ἡ ὕπαρξη δύο χειρογράφων παραδόσεων τοῦ ἔργου. Διαμορφώνονται, δηλαδή, δύο ὁμάδες χειρογράφων μὲ ξεχωριστὰ μορφολογικὰ χαρακτηριστικά. Ἡ πρώτη χειρόγραφη παράδοση ἐγκαινιάζεται ἀπὸ τὸν ΕΒΕ1, τἐλη τοῦ 13ο αἰῶνα, καὶ εἶναι ἡ πιὸ διευρημένη, ὡς πρὸς τὸν ἀριθμό τῶν στίχων. Ἡ δεύτερη ἐκπροσωπεῖται ἀπὸ τὸν Ι1, ἀρχὲς τοῦ 14ο αἰῶνα καὶ εἶναι πιὸ συντηρητικὴ στὶς ἐπιλογὲς τῶν ἐπιμέρους ἐκλογῶν καὶ τῶν στίχων. Τὸν 17ο αἰῶνα, ὅπου ἀρχίζει καὶ μεγαλώνει ὁ ἀριθμὸς τῶν ἀντιγραφῶν τοῦ ἔργου διαπιστώνεται παραλλήλως μὲ τὶς δύο προαναφερόμενες χειρόγραφες παραδόσεις μία προσπάθεια συνθέσεώς τους. Τὸ ἐγχείρημα αὐτὸ ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τὴν διαμόρφωση στὸ ἑξῆς μιᾶς νέας χειρογράφου παραδόσεως τοῦ ἔργου. Στὴν τελευταῖα αὐτὴ περίπτωση πραγματοποιεῖται μιὰ μίξη τῶν ἐκλογῶν. Οἱ στίχοι τῶν περισσοτέρων ἐκλογῶν, τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν ἐπιλέγονται ἀπὸ τὴν χειρόγραφη παράδοση τοῦ Ι1, ἑνῶ οἱ στίχοι τῶν ἐκλογῶν στοὺς Ἀγίους ἀπὸ τὴν χειρόγραφη παράδοση τοῦ ΕΒΕ1.Τὸ ἔργο τῆς «Ἐκλογῆς Ψαλτηρίου», στὴ χρονικἠ του ἐξέλιξη ἐντάσσεται καὶ διαμορφώνεται ἁρμονικῶς μέσα στὴ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας μὲ ἐμφανῆ τὰ λειτουργικὰ χαρακτηριστικά του. Ὅμως ἐκτὸς τῶν λειτουργικῶν χαρακτηριστικῶν, τὸ ἔργο προσαρμόζεται καὶ ἐξελίσσεται καὶ στὶς λεπτομέρειές του, στὶς προσθαφαιρέσεις στίχων, στὴ διαμόρφωση τοῦ γενικοῦ καί τῶν ἐπιμέρους τίτλων τῶν ἐκλογῶν, στὴ σύμπτυξη ἤ διεύρυνση τῶν στίχων τῶν ἐκλογῶν, στὸν ἀρκτικὸ στίχο τῶν ἐκλογῶν, στὴ σειρὰ κατατάξεως τῶν ἐκλογῶν, ἀκόμη καὶ στὴν ἀνάγκη δημιουργίας νέων ἐκλογῶν, ποὺ ἀποδίδονται στὸν Βλεμμύδη, ἐνῶ δὲν ἔχουν γραφεῖ ἀπ’ αὐτόν. Αὐτὴ ἡ ποικιλομορφία τῶν ἐπιμέρους στοιχείων τοῦ ἔργου ἀπετέλεσε κατὰ τὴν ἔρευνά του σημαντικὸ παράγοντα συγκρίσεως τῶν χειρογράφων, τῆς διαπιστώσεως τῆς προελεύσεώς τους καὶ ἐν τέλει τῆς ταξινομήσεως τῆς χειρογράφου παραδόσεως.Ὁ Βλεμμύδης δὲ διστάζει νὰ ἐπαναλάβει ἤδη ἐπιλεγμένους στίχους τοῦ Ψαλτηρίου, ἀπὸ τὴ λειτουργικὴ πράξη τῆς Ἐκκλησίας στὴ Θεία Λατρεία. Χρησιμοποιεῖ τὰ προαναφερόμενα, ἐφαρμόζει καὶ ἐπεκτείνει αὐτὴ τὴν πρακτική τῆς ἐπιλογῆς τῶν Ψαλμῶν καὶ τῶν στίχων τους στὸ δικό του ἔργο. Στὶς νέες συνθέσεις τῶν Ψαλμῶν, ὁ Βλεμμύδης κατὰ κανόνα προτάσσει τοὺς ἐν χρήσει ἀπὸ τὴν λατρεία στίχους καὶ συνεχίζει μὲ τὶς καθαρῶς δικές του ἐπιλογὲς στίχων ὁλοκληρώνοντας τὸ ἐγχείρημα σὲ ἕνα πλήρη, σὲ ἔκταση στίχων, νέο Ψαλμό ἀπὸ τὸ ὑπάρχον ὑλικὸ τοῦ Ψαλτηρίου, ὅμως μὲ καινούργια θεματολογία. Μεγάλο μέρος τῶν στίχων ὁ Βλεμμύδης προσλαμβάνει ἀπὸ τοὺς ἐν χρήσει ψαλμικοὺς στίχους στὴ θεία λατρεία, τὰ Ἀντίφωνα, τὰ Προκείμενα, τὰ Ἀλληλουϊάρια, τὰ Κοινωνικά, καὶ συνθέτει τὸ ἔργο του. Ἡ πρόταξη τῶν προϋπαρχόντων ἐν χρήσει στὴν λατρεία ψαλμικῶν στίχων μὲ ἔμμεσο τρόπο καθιερώνει στὴν λατρευτικὴ χρήση τὶς καινούργιες ἐπιλογὲς ψαλμικῶν στίχων. Ὁ ἐντοπισμὸς τῆς λειτουργικῆς προελεύσεως τῶν στίχων σ’ ὅλες τὶς ἐκλογὲς τοῦ ἔργου, κατέδειξε καὶ δικαιολόγησε τὴν λειτουργικὴ πρόθεση τοῦ Βλεμμύδη γιὰ τὴ χρήση τῆς Ἐκλογῆς Ψαλτηρίου στὴ θεία λατρεία καθὼς καὶ τὴν πιστότητά του στὴ λειτουργικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας.Ἡ εὐφυὴς ἀναδιάταξη τοῦ Ψαλτηρίου ἀπὸ τὸν Βλεμμύδη μὲ τὸ ἔργο τῆς Ἐκλογῆς, βρῆκε πρόσφορο ἔδαφος, ἰδιαιτέρως στὶς μεγάλες σὲ χρονικὴ διάρκεια ἀκολουθίες τοῦ μοναστικοῦ τυπικοῦ, παρὰ τὴν ἀσματική της προέλευση. Ἡ Ἐκλογὴ Ψαλτηρίου εἶναι ἀπὸ τὰ λειτουργικὰ ἔργα τοῦ Βλεμμύδη, ποὺ ἔτυχε μεγάλης ἀποδοχῆς καὶ χρήσεως, κυρίως στὶς μοναστηριακὲς κοινότητες ἀλλὰ καὶ στὶς ἐνορίες. Αὐτὴ, ἡ εὑρεῖα χρήση τοῦ ἔργου στὴ λειτουργικὴ πράξη προκάλεσε τὴν πολλαπλὴ ἀντιγραφή του καὶ τὴν προσαρμογή του στὶς λατρευτικὲς ἀνάγκες κάθε μονῆς. Ἡ Ἐκλογὴ Ψαλτηρίου ὡς τρίτο μέρος τοῦ Πολυελέου εἶναι γνωστὴ στὸν ἅγιο Συμεών ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης (15ο αἰ.), ὁ ὁποῖος προτείνει τὴν χρήση της στὴ λατρεία σὲ διαφορετικὲς θέσεις.Ἐξαιτίας τῆς λειτουργικῆς χρήσεως τοῦ ἔργου καὶ τῆς πολλαπλῆς ἀντιγραφῆς του κατὰ τὴ χρονικὴ ἐξέλιξή του, οἱ ἀντιγραφεῖς προσέθεσαν νέες ἐκλογὲς καὶ ἐπιπλέον στίχους στὴ σύνθεσή τους, ποὺ ὅμως ἀκολουθοῦν τὶς προγενέστερες χρονικῶς ἐκλογὲς στὸν τρόπο συνθέσεώς τους. Οἱ νέες ἐκλογὲς ἀφιερώνονται μόνο σὲ Ἀγίους, ποὺ ἑνῶ θὰ μποροῦσαν νὰ ἐνταχθοῦν στὶς προϋπάρχουσες κατηγορίες ἁγίων, λόγω τῆς σημαντικότητος τοῦ προσώπου τους ὡς πρὸς τὴν τιμὴ ποὺ τοὺς ἀποδίδονταν δημιουργήθηκαν ἀνεξάρτητες ἐκλογὲς ἀφιερωμένες σ’ αὐτούς, «σπάζοντας» τρόπον τινὰ τὶς παγιωμένες κατηγορίες τῶν ἁγίων. Οἱ ἐκλογὲς αὐτὲς ἐμφανίζονται ἀπὸ τὸν 17ο αἰῶνα καὶ ἑξῆς. Ἐπίσης προστίθενται ἐπιπλέον καινούργιοι στίχοι ἤ ἀφαιροῦνται μερικοὶ γιὰ νὰ ἐξισορροπηθεῖ ὁ ἀριθμός τους, στὴ σύνθεση τῶν ἐκλογῶν. Οἱ προσθῆκες ἀφοροῦν τὴ συμπλήρωση ὁλοκληρώσεως τῶν στίχων, καθὼς καὶ στὴ συνέχισή τους στὸν ἑπόμενο ἤ ἑπομένους στίχους κατὰ σειρά. Οἱ προσθῆκες, ἐπίσης, ἀφοροῦν καὶ σὲ ἀνεξάρτητους στίχους διαφορετικῶν ψαλμῶν, ὅμως μὲ ἴδιο νοηματικὸ περιεχόμενο. Ἡ μελέτη τῶν προσθαφαιρέσεων τῶν ἐκλογῶν καὶ τῶν στίχων βοήθησε πολὺ στὴν ἔρευνα τῆς συγκρίσεως τῶν χειρογράφων παραδόσεων τοῦ ἔργου καὶ στὴ τελικὴ διαπίστωση ὑπάρξεως τριῶν χειρογράφων παραδόσεων, τοῦ ΕΒΕ1, τοῦ Ι1, καθὼς καὶ τῆς μικτῆς παραδόσεως.