Η τοιχογραφική διακόσµηση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στους Αποστόλους Πεδιάδος στο νοµό Ηρακλείου

Abstract

The aim of this thesis is to present the wall paintings of the church of Saint George atApostoloi in Pediada .within the frame of the evolution of palaiologean artistic tendences ofCrete. For this purpose we analysed the iconography and the style of the paintings, whereaswe tried to display the landlord of the territory where the church was built, in order to revealthe choice of several depictions. From the iconographic analysis of the paintings we broughtto light both the liberal use of Palaiologean iconographic types of the 14th century and theiconographic links between the church of Saint George and key palaiologean monuments inCrete, especially in the district of Herakleion. Several scenes of the Dodeaorton and somefigures are identical to their counterparts in the church of Christos in Potamies and recall theuse of the same iconographic prototypes and designs. At the same time the use of rareiconographic types in the church of Saint George which are rarely depicted in palaiolgeanmonuments as well as in cretan churches of the 14th century, reflect the cultural and artisticeducation of the painters and the knowledge of the cultural tendences in Crete. We alsodisplayed the iconographic links with the art of crusades although the art of Saint George isaccording to the byzantine tradition. We suggested that works of art linked to the art of thecrusades were circulated in the island of Crete, especially among rich and well educatedfeudatories, who had fiefs int the region of Pediada. With the venetian occupation was linkedthe rare depiction of the dominican Saint Peter of Verona. His presence also reflects theactivity of the Fathers Praedicatory in Crete as well as the associations with the monastery ofSaint Peter in Chandax dedicated to the same martyr. The stylistic analysis of the frescoessuggested two painters, as well as the stylistic links with cretan frescoes of the “realisticstyle”, which was prominent in Crete from the first half of the 14th century. Our observationson the iconography, technique and style of the frescoes of Saint George associate them farmore certainly with those in Christos Potamies, which can be attributed to the same worshopand the same painter who at Saint George decorated most of the scenes and some figures. Theiconographic and stylistic similarities of the paintings of Saint George with frescoes inchurches as Saint Andrew in the monastery of Hodegestria, of Virgin Kardiotissa, of VirginGouverniotissa in the territory of Heraklion date our frescoes to the third quarter of the 14thcentury and most probably around 1360.

Στόχος της παρούσας µελέτης είναι να παρουσιαστεί ενδελεχώς η τοιχογραφική διακόσµηση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στους Αποστόλους Πεδιάδος στο πλαίσιο της εξελικτικής πορείας της παλαιολόγειας ζωγραφικής της Κρήτης. Για το λόγο αυτό αναλύθηκαν εικονογραφικά και τεχνοτροπικά οι τοιχογραφίες του ναού ενώ έγινε προσπάθεια να διαφανεί ο φεουδάρχης που κατείχε την έκταση όπου οικοδοµήθηκε ο ναός, προκειµένου να δικαιολογηθεί η επιλογή συγκεκριµένων παραστάσεων και στοιχείων της ζωγραφικής. Από την εικονογραφική µελέτη των τοιχογραφιών προέκυψε ότι οι παραστάσεις που σώζονται στον εξεταζόµενο ναό αποδίδονται σύµφωνα µε την καθιερωµένη εικονογραφία της παλαιολόγειας ζωγραφικής του 14ου αιώνα και παρουσιάζουν πολλούς εικονογραφικούς συσχετισµούς µε παραστάσεις σε εκκλησίες του νοµού Ηρακλείου που χρονολογούνται στον 14ο αιώνα. Ιδιαίτερα αρκετές σκηνές του Δωδεκαόρτου και µεµονωµένων µορφών αποδίδονται ταυτόσηµες µε αντίστοιχες από το ναό του Χριστού στις Ποταµιές Πεδιάδος και αντανακλούν τη χρήση των ίδιων προτύπων και σχεδίων. Διαπιστώθηκε ότι σπάνιοι εικονογραφικοί τύποι αποτυπώνονται συχνά στις παραστάσεις του ναού του Αγίου Γεωργίου, οι οποίοι εντοπίζονται σποραδικά σε πρωιµότερους υστεροβυζαντινούς ναούς καθώς και σε ναούς της Κρήτης, και αναδεικνύουν το εύρος της καλλιτεχνικής παιδείας των ζωγράφων του εξεταζόµενου ναού και τη γνώση της καλλιτεχνικής παραγωγής της Κρήτης. Ακόµη, στις τοιχογραφίες του ναού εντοπίστηκαν πλήθος εικονογραφικών στοιχείων που συνδέονται µε σταυροφορικά πρότυπα και µαρτυρούν την εξοικείωση του εργαστηρίου που δούλεψε στο ναό µε την καλλιτεχνική παράδοση της σταυροφορικής ανατολής, αν και η ζωγραφική του µνηµείου µας παραµένει στην ουσία της πιστή στη βυζαντινή παράδοση. Ταυτόχρονα διαπιστώθηκε ότι τέτοιου είδους έργα, εικόνες και χειρόγραφα κυκλοφορούσαν και στο νησί της Κρήτης όπου ήταν κυρίαρχη η παρουσία του βενετικού στοιχείου και πιθανότατα σε ένα κύκλο πλούσιων και µορφωµένων Βενετών φεουδαρχών, µε τους σηµαντικότερους από αυτούς να συγκεντρώνονται στην επαρχία της Πεδιάδος. Με τη βενετική παρουσία σχετίστηκε και η απεικόνιση στον Άγιο Γεώργιο του σπάνια εικονιζόµενου δοµηνικανού µάρτυρα αγίου Πέτρου της Βερόνας. Η παρουσία του µεταξύ των άλλων αγίων της ορθόδοξης εκκλησιάς, συνδέθηκε ταυτόχρονα µε τη δράση του επαιτικού τάγµατος των Αδελφών Ιεροκηρύκων στο νησί καθώς και µε το µοναστήρι του Αγίου Πέτρου στο Χάνδακα αφιερωµένο στον οµώνυµο άγιο. Η τεχνοτροπική µελέτη των τοιχογραφιών του Αγίου Γεωργίου ανέδειξε δύο ζωγραφικά χέρια. Διαπιστώθηκε ακόµη ότι η διακόσµηση του Αγίου Γεωργίου παρουσιάζει τεχνοτροπικούς δεσµούς µε µνηµεία της κρητικής υπαίθρου που εντάσσονταιστη λεγόµενη “ρεαλιστική τεχνοτροπία”, η οποία απαντά στη ζωγραφική της Κρήτης ήδη από το πρώτο µισό του 14ου αιώνα. Διαπιστώθηκε, ακόµη, ότι µεγάλες τεχνοτροπικές και εικονογραφικές οµοιότητες παρουσιάζει ο διάκοσµος στους Αποστόλους µε εκείνον στην εκκλησία του Χριστού στις Ποταµιές Πεδιάδος, στοιχείο που αναδεικνύει τη δραστηριότητα του ίδιου καλλιτεχνικού εργαστηρίου στους δύο πλησιόχωρους ναούς και κυρίως του ίδιου ζωγράφου που στο ναό του Αγίου Γεωργίου πραγµατεύτηκε τις σκηνικές παραστάσεις και µέρος των µεµονωµένων µορφών. Τέλος, οι δεσµοί µε τους ναούς του νοµού Ηρακλείου όπως του Αγίου Ανδρέα µονής Οδηγήτριας, Παναγίας Καρδιώτισσας, µονή Γκουβερνιώτισσας επέτρεψαν τη χρονολόγηση της διακόσµησης του Αγίου Γεωργίου στο τρίτο τέταρτο του αιώνα και πιθανώς γύρω στο 1360