Η επίδραση της δια βίου μάθησης, μέσω του γραμματισμού ενηλίκων, στην ενίσχυση του κοινωνικού και πολιτισμικού κεφαλαίου για την άρση του κοινωνικού αποκλεισμού και την κοινωνική ένταξη: εμπειρική έρευνα στο θεσμό των σχολείων δεύτερης ευκαιρίας στην Ελλάδα

Abstract

Lifelong learning is a process which takes places throughout one’s life. It is a process that starts from birth to evolve and continue either formally or informally through schooling and ceases to exist only at the end of life.Adult literacy, which is the focus of this PhD thesis, is also included in the context of lifelong learning. More specifically, the aim of this thesis is to study the impact of adult literacy in the social and cultural capital of learners, aiming at combating social exclusion and achieving social inclusion. Focusing on the case of Greece, focus is placed on students in Second Chance Schools, which are schools providing literacy to adults in Greece.An attempt is made to provide answers to a number of questions, such as: Which is the impact of education on the social and cultural capital of adult participating in adult literacy programs? How investing in learning can affect the lives of social vulnerable groups, where the majority of learners in Second Chance Schools belong to? As mentioned in European Union texts and other relevant bibliography, one of the main goals of lifelong learning is to combat social exclusion and achieve social inclusion of students, in order to become active citizens. But to what extent do lifelong learning and literacy programs contribute to this goal?These are the main questions this PhD thesis is trying to answer by conducting literature review and empirical research to students of Second Chance Schools in Greece. For this reason, this thesis is divided into two main parts. The first part deals with the theoretical approach into the concepts and theories related to lifelong learning, adult literacy and their relation with social and cultural capital and then a research review is conducted, as shown in relevant literature. In the second part of the thesis an empirical survey is conducted in Second Chance Schools, in order to explore theories that have been developed around the impact of lifelong learning on social and cultural capital of learners.More specifically, a quantitative empirical research in Greek Second Chance Schools is conducted. The methodological tool used was a questionnaire to measure the social and cultural capital, which was granted to Second Chance School adult learners attending the first and the second years of study. Statistical analysis of quantitative data was applied and a number of statistical methods were used, such as chi-square, logistic regression and classification and regression trees (CART). Based on quantitative research results, an attempt is made to develop predictive models for some important dimensions of social and cultural capital, such as social participation, social trust and access to information. The conclusions of the thesis are based on statistical data analysis and are juxtaposed with relevant theories presented in the first part of the thesis. Finally, an attempt is made to propose strategies and policies related to both the pedagogical approach and the sociological dimension, which could contribute effectively to the normalization of social and educational inequalities and social inclusion for all citizens.The originality of the thesis lies in the combination of concepts it deals with and the dimensions it focuses on. Although lifelong learning and adult education programs applied have been examined extensively regarding pedagogical and didactic dimensions, very little research has been conducted until today on the social and cultural impact of lifelong learning. Moreover, literature review includes researches and theories on the impact of education on social and cultural capital only for learners who attend education programs offered by conventional schools for children and not for adults (eg, Bernstein, 1977). Furthermore, it is worth noting that research conducted so far focuses on the opposite direction, ie. whether social and cultural background of learners contributes to school performance and their subsequent evolution (Coleman, 1988, Bourdieu, 1985). For this reason, this thesis aspires to have contributed to the bibliographic and research gap that has been identified on this issue.In this way, by exploring existing lifelong learning theories and practices, this essay could be a trigger to identify the strengths and weaknesses of the current adult education system in Greece, contributing in this way to the development of new and improved lifelong learning policies that will serve more the purposes for which they were designed from the outset.

Η δια μάθηση είναι μία διαδικασία που λαμβάνει χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου. Πρόκειται για μία διαδικασία που ξεκινάει από την αρχή της γέννησης του ατόμου, εξελίσσεται και συνεχίζεται είτε άτυπα είτε τυπικά μέσα από τη φοίτηση στο σχολείο, για να παύσει να υφίσταται μόνο στο τέλος της ζωής.Στα πλαίσια της δια βίου μάθησης εντάσσεται και ο γραμματισμός ενηλίκων, στον οποίο εστιάζει η παρούσα διατριβή. Πιο συγκεκριμένα, σκοπός της παρούσας διατριβής είναι η μελέτη της επίδρασης του γραμματισμού ενηλίκων στο κοινωνικό και πολιτισμικό κεφάλαιο των εκπαιδευομένων, με στόχο την άρση του κοινωνικού αποκλεισμού και την επίτευξη της κοινωνικής ένταξης. Εστιάζοντας στο παράδειγμα της Ελλάδας, επίκεντρο μελέτης αποτελούν οι εκπαιδευόμενοι στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας, τα οποία παρέχουν γραμματισμό σε ενήλικες. Στόχος είναι να απαντηθούν μία σειρά από ερωτήματα όπως τα εξής: Πώς επιδρά το νέο γνωστικό και ανθρώπινο κεφάλαιο που αποκτούν οι ενήλικες στο κοινωνικό και πολιτισμικό τους κεφάλαιο; Πώς η επένδυση στη μάθηση επηρεάζει τις ζωές των κοινωνικά ευάλωτων ομάδων, από τις οποίες προέρχεται και το μεγαλύτερο μέρος των εκπαιδευομένων στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας; Όπως αναφέρεται τόσο στα εγχώρια κείμενα όσο και σε εκείνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ένας από τους βασικούς στόχους της δια βίου μάθησης είναι η άρση του κοινωνικού αποκλεισμού και η κοινωνική ένταξη των εκπαιδευομένων, προκειμένου να καταστούν ενεργοί πολίτες. Με ποιο τρόπο όμως η παροχή δια βίου μάθησης και τα προγράμματα γραμματισμού που υλοποιούνται συμβάλλουν στην πραγματοποίηση του εν λόγω στόχου;Σε όλα αυτά τα ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει η παρούσα διδακτορική διατριβή μέσα από την αναδίφηση της σχετικής βιβλιογραφίας και τη διεξαγωγή πρωτογενούς έρευνας στους εκπαιδευόμενους και τους αποφοίτους των ΣΔΕ στην Ελλάδα. Για το λόγο αυτό, το εν λόγω πόνημα διαρθρώνεται σε δύο βασικά μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται στη θεωρητική προσέγγιση σχετικά με τις έννοιες και τις θεωρίες που αφορούν στη δια βίου μάθηση, στο γραμματισμό ενηλίκων και στη συσχέτισή τους με το κοινωνικό και πολιτισμικό κεφάλαιο, ενώ στη συνέχεια γίνεται και μια ερευνητική επισκόπηση, όπως προκύπτει μέσα από την αναδίφηση της ελληνικής και διεθνούς βιβλιογραφίας. Το δεύτερο μέρος της διατριβής αναφέρεται στην πρωτογενή εμπειρική έρευνα που διεξήχθη στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας για τη διερεύνηση και επαλήθευση των θεωριών που έχουν ήδη αναπτυχθεί γύρω από την επίδραση της δια βίου μάθησης στο κοινωνικό και πολιτισμικό κεφάλαιο των εκπαιδευομένων.Για την απάντηση στα ερευνητικά ερωτήματα της διατριβής διεξήχθη ποσοτική εμπειρική έρευνα στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας σε όλη την επικράτεια της Ελλάδας. Το μεθοδολογικό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε ήταν ένα ερωτηματολόγιο για τη μέτρηση του κοινωνικού και πολιτισμικού κεφαλαίου, το οποίο χορηγήθηκε στους εκπαιδευόμενους των ΣΔΕ και των δύο κύκλων σπουδών. Για τα αποτελέσματα της έρευνας εφαρμόστηκε στατιστική ανάλυση των ποσοτικών δεδομένων και χρησιμοποιήθηκαν στατιστικές μέθοδοι, όπως ο έλεγχος ανεξαρτησίας, η λογαριθμική παλινδρόμηση και τα δέντρα ταξινόμησης και παλινδρόμησης (CART). Με βάση τα αποτελέσματα της ποσοτικής έρευνας, επιχειρήθηκε η δημιουργία προβλεπτικών μοντέλων για ορισμένες σημαντικές διαστάσεις του κοινωνικού και πολιτισμικού κεφαλαίου, όπως η κοινωνική συμμετοχή, η κοινωνική εμπιστοσύνη και η πρόσβαση στις πληροφορίες. Στα συμπεράσματα της διδακτορικής διατριβής γίνεται αντιδιαστολή με τις σχετικές θεωρίες που αναλύονται στο τμήμα της θεωρητικής επισκόπησης της διατριβής. Τέλος, γίνεται μία προσπάθεια να προταθούν στρατηγικές και άξονες πολιτικής που αφορούν τόσο στην παιδαγωγική προσέγγιση του θέματος όσο και στην κοινωνιολογική διάστασή του, οι οποίες να μπορούν να συμβάλουν αποτελεσματικότερα στην εξομάλυνση των κοινωνικών και εκπαιδευτικών ανισοτήτων και την κοινωνική ένταξη όλων των πολιτών.Η πρωτοτυπία της διδακτορικής διατριβής έγκειται στο συνδυασμό των εννοιών που πραγματεύεται, καθώς και στις διαστάσεις στις οποίες εστιάζει. Αν και τα εφαρμοζόμενα προγράμματα δια βίου μάθησης και εκπαίδευσης ενηλίκων έχουν εξετασθεί εκτενώς όσον αφορά τις παιδαγωγικές και διδακτικές διαστάσεις τους, πολύ λίγη έρευνα έχει μέχρι σήμερα διεξαχθεί όσον αφορά την κοινωνική και πολιτισμική επίδραση της δια βίου μάθησης. Επιπλέον, η σχετική βιβλιογραφία αναφέρει έρευνες και θεωρίες σχετικά με την επίδραση της εκπαίδευσης στο κοινωνικό και πολιτισμικό κεφάλαιο των εκπαιδευομένων, οι οποίοι παρακολουθούν όμως προγράμματα στα πλαίσια της εκπαίδευσης που παρέχει το συμβατικό σχολείο για παιδιά και όχι για ενήλικες (π.χ. Bernstein, 1977). Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι τυχόν μέχρι στιγμής έρευνες που έχουν διεξαχθεί εστιάζουν στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή στο κατά πόσο το κοινωνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο των εκπαιδευομένων συμβάλλει στη σχολική τους επίδοση και τη μετέπειτα εξέλιξή τους (Coleman, 1988, Bourdieu, 1985). Για το λόγο αυτό, η παρούσα έρευνα φιλοδοξεί μετά το πέρας της να έχει συμβάλει στο βιβλιογραφικό και ερευνητικό κενό που έχει διαπιστωθεί σχετικά με το εν λόγω θέμα.Με τον τρόπο αυτό, μέσα από την περιγραφή και εξερεύνηση των υφιστάμενων εκπαιδευτικών θεωριών και πρακτικών για τη δια βίου μάθηση, το παρόν πόνημα θα μπορούσε να αποτελέσει ένα έναυσμα για την αναγνώριση των δυνατών σημείων αλλά και των αδυναμιών του ισχύοντος συστήματος εκπαίδευσης ενηλίκων στην Ελλάδα, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στη χάραξη νέων βελτιωμένων εκπαιδευτικών πολιτικών δια βίου μάθησης, που θα εξυπηρετούν ακόμη περισσότερο τους σκοπούς για τους οποίους εξαρχής σχεδιάστηκαν.