Φιλοσοφικός αθεϊσμός και παραδοσιακή θρησκευτικότητα: η κριτική θεολογία του επικουρισμού

Abstract

This dissertation focuses on epicurean theology in the context of “Hellenistic theology”, religion and atheism, in order to reconstruct the epicurean position between traditional and philosophical theology and atheism, i.e. the God of Religions and the God of Philosophers. The relation of Epicureanism to the God of the Poets is also examined. In the same context, the character of the ancient Greek religion and the character of the religion during the Hellenistic years are reconstructed, and the type of atheism in antiquity is also analyzed. Particularly, this dissertation develops an “epicurean critical theology” ‒as reconstructed by Epicurus but also by Lucretius and Philodemus‒ based on contemporary categorizations of both philosophical theology and philosophical atheism, aiming at the reintegration and re-reading of Epicureanism in the history of philosophical atheism. This approach is formed through common themes (such as the beginning of the world, infinity, mortality, death, immortality of the soul, divine providence, meaning of life, problem of evil, free will) which also correspond to the epicurean theology. During the development of the topics, the arguments of the Epicureans are presented in comparison with other traditions and philosophies and their teleological and cosmological arguments are recorded. There is also an “epicurean theory of religion”, which aims to highlight the way in which people, according to Epicurus, should treat religion. In this way an attempt is made to determine the position of the Epicureans both in terms of the traditional-practical religion and the philosophical tradition regarding the issues of the divine and, consequently, the specific similarities but also the differences of Epicurus are pointed out both in terms of the religious tradition and in terms of the philosophical one. An attempt is also being made to answer the question of the “atheism” of Epicurus. An attempt is also being made to answer the question of the Epicurus’s “atheism”. The way in which the Epicureans, especially Lucretius and Philodemus, refute the accusations of atheism is piety, a concept which they first incorporate into the epicurean system and then attempt to prove that as an attitude is observed by Epicurus. Overall, broader and more specific relations of the religious-theistic tradition and of the ancient Greek religion and philosophy are pointed out, although Epicurus’s reference to a different culturally mainly and a polytheistic context is noted. The ultimate goal is to highlight the contribution of Epicureanism as a whole to the systematization, conceptualization and criticism of traditional religiosity during the Hellenistic period and the later philosophical and theological thought.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή επικεντρώνεται στην επικούρεια θεολογία στο πλαίσιο της «ελληνιστικής θεολογίας», της θρησκείας και του αθεϊσμού, με σκοπό να ανασυγκροτήσει τη θέση του επικουρισμού ανάμεσα στην παραδοσιακή θρησκευτικότητα και τη φιλοσοφική θεολογία και τον αθεϊσμό, ανάμεσα δηλαδή, στον Θεό των Θρησκειών και τον Θεό των Φιλοσόφων. Εξετάζεται, επιπλέον, η σχέση του επικουρισμού με τον Θεό των Ποιητών. Στο ίδιο πλαίσιο ανασυγκροτείται ο χαρακτήρας της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και της θρησκείας κατά τα ελληνιστικά χρόνια, καθώς αναλύεται και το είδος του αθεϊσμού στην αρχαιότητα. Ειδικότερα, η εργασία αυτή αναπτύσσει μια «επικούρεια κριτική θεολογία» ‒όπως ανασυγκροτείται από τον Επίκουρο αλλά και από τους Λουκρήτιο και Φιλόδημο‒ με βάση τις σύγχρονες κατηγοριοποιήσεις και της φιλοσοφικής θεολογίας και του φιλοσοφικού αθεϊσμού, με σκοπό την επανένταξη και την επανανάγνωση του επικουρισμού στην ιστορία του φιλοσοφικού αθεϊσμού. Η προσέγγιση συγκροτείται μέσα από κοινές θεματικές (όπως για παράδειγμα η αρχή του κόσμου, η απειρότητα, η θνητότητα, ο θάνατος, η αθανασία ψυχής, η πρόνοια, το νόημα ζωής, το πρόβλημα του κακού, η ελεύθερη βούληση) που ανταποκρίνονται και στην επικούρεια θεολογία. Κατά την ανάπτυξη των θεματικών, παρουσιάζεται η επιχειρηματολογία των Επικουρείων σε αντιπαραβολή με άλλες παραδόσεις και φιλοσοφίες και καταγράφονται τα τελολογικά και κοσμολογικά επιχειρήματα που επικαλούνται. Παρουσιάζεται, επίσης, και μια «επικούρεια θεωρία της θρησκείας», η οποία επιχειρεί να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι θα έπρεπε, σύμφωνα με τον Επίκουρο, να αντιμετωπίζουν τη θρησκεία. Με τον τρόπο αυτόν, γίνεται προσπάθεια να καθοριστεί η θέση των Επικουρείων τόσο ως προς την παραδοσιακή-πρακτική θρησκεία όσο και τη φιλοσοφική παράδοση αναφορικά με τα ζητήματα του θείου και, κατά συνέπεια, φαίνονται οι επιμέρους ομοιότητες αλλά και οι διαφορές του Επίκουρου τόσο ως προς τη θρησκευτική παράδοση όσο και ως προς τη φιλοσοφική. Γίνεται, επίσης, προσπάθεια να απαντηθεί το ζήτημα της «αθεΐας» του Επίκουρου. Ο τρόπος με τον οποίο οι Επικούρειοι, κυρίως ο Λουκρήτιος και ο Φιλόδημος, ανατρέπουν τις κατηγορίες περί αθεϊσμού είναι η εὐσέβεια, έννοια την οποία αρχικά ενσωματώνουν στο επικούρειο σύστημα και έπειτα επιχειρούν να αποδείξουν ότι ως στάση τηρείται εκ μέρους του Επίκουρου. Συνολικά, διαφαίνονται ευρύτερες και επιμέρους σχέσεις της θρησκευτικής-θεϊστικής παράδοσης με την αρχαία ελληνική θρησκεία και φιλοσοφία, αν και επισημαίνεται η αναφορά του Επίκουρου σε ένα διαφορετικό κυρίως πολιτισμικά πλαίσιο και σε ένα πολυθεϊστικό. Απώτερος στόχος είναι η ανάδειξη της συνεισφοράς του επικουρισμού εν συνόλω στη συστηματοποίηση, εννοιολόγηση και κριτική της παραδοσιακής θρησκευτικότητας κατά την ελληνιστική περίοδο και τη μετέπειτα φιλοσοφική και θεολογική σκέψη.