Λογοτεχνία του εγκλεισμού: η περίπτωση της Μακρονήσου στη μεταπολεμική λογοτεχνία

Abstract

This study is the result of our research examining literary texts written and published from 1947 to 1974; this is a literature that deals with or relates to the historical reality of Makronisos, that is to say, with a time-determined historical reality, which has experienced a much of the left-wing population, with different social stratification and education.Literary men belong to this population as well. There are many cases where the work of these literary menbecomes the birthplace of the "Makronisos of Literature" as a literary topos of post-war literature, which subjects the experience of exile either as contemporary testimony or as a signal of later memory.The “Makronisos of Literature" has not been made a theme of research. This is quite reasonable since the detailed historical investigation of the events on the island begins at the end of the 90's. For the research at issue, the primary material was selected on the basis of certain criteria, such as the date of publication of the texts and the literary genre. The main point of the research was to study the literary representation of the historical reality of Makronisos in poems and prose for the period from 1947 till 1974. This goal brings literary research into the interrelated relationship between literatureand history. Additional research questions relate to how literature concerning Makronisos responds to the leftist "demands" on content and form of the literary texts and how the authors, as distinct subjectivities, represent literally the features of collective identity of the exiles.The views of supporters of the "reception theory" led to the tracking down of texts belonging to the literary traditions; these texts were published in Skapaneas, a literary journal with a clear propaganda character. We have also dealt with the dominant thematic trends of the produced literature of the camp authorities in Skapaneas. The reasons for this approach are related to the originality of the subject, the objectivity of the researcher and the comparison of the content of the texts with the content of the primary school reading of the period from 1954 until 1974. It is important to make clear that the ideological positioning of the authors and the aesthetic value of the works did not constitute a criterion for the selection of the primary material. Our engagement with the "other side" literature contributed to the development of thematic and stylistic differences originated at the works of the exiles - writers. The "literature of Skapaneas" gives the "stigma" and concentrates onthe basic principles of the "philosophy" of the supporters and inspirers of Makronisos.

Η παρούσα µελέτη αποτελεί το αποτέλεσµα της ερευνητικής µας ενασχόλησης µε λογοτεχνικά κείµενα, που γράφονται και εκδίδονται από το 1947 έως το 1974. Πρόκειται για λογοτεχνία που θεµατοποιεί ή σχετίζεται µε την ιστορική πραγµατικότητα της Μακρονήσου, δηλαδή µε µια χρονικά προσδιορισµένη ιστορική πραγµατικότητα, την οποία βίωσε ένα µεγάλο µέρος του αριστερού πληθυσµού, µε διαφορετική κοινωνική διαστρωµάτωση και παιδεία. Μέρος αυτού του πληθυσµούαποτελούν και οι λογοτέχνες. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, όπου µέσα στο έργο τους γεννιέται κι αναδεικνύεται η «Μακρόνησος της λογοτεχνίας», ως κοινός λογοτεχνικός τόπος της µεταπολεµικής γραµµατολογίας, που θεµατοποιεί την εµπειρία της εξορίας είτε ως συγχρονική µαρτυρία, είτε ως σήµα της µεταγενέστερης µνήµης. Η «Μακρόνησος της λογοτεχνίας» έχει απασχολήσει ελάχιστα τους ερευνητές. Αυτό είναι λογικό, καθώς η εµπεριστατωµένη ιστορική έρευνα των συµβάντων στο νησί ξεκινάει τέλη του 90. Το πρωτογενές υλικό της µελέτης επιλέχτηκε µε βάση κριτήρια, όπως η χρονολογία έκδοσης των κειµένων και το λογοτεχνικό είδος. Γεγονός αποτελεί ότι η ιδεολογική τοποθέτηση των συγγραφέων και η αισθητική αξία των έργων δεν αποτέλεσε κριτήριο επιλογής του πρωτογενούς υλικού. Πιο συγκεκριµένα, αξιοποιήσαµε ποιήµατα, µυθιστορήµατα και διηγήµατασυγγραφέων φορέων – βιωµατικής µνήµης. Άλλωστε, δεν εντοπίστηκαν λογοτεχνικά έργα µε αναφορές στη Μακρόνησο, γραµµένα κατά το (1947 – 1974) από συγγραφείς, που δε βίωσαν τον εγκλεισµό στον αντίστοιχο τόπο. Λόγω του ότι τα λογοτεχνικά κείµενα συνδέονται µε την ιστορικήπραγµατικότητα, το corpus των κειµένων, που θεµατοποιεί την ιστορική πραγµατικότητα της Μακρονήσου, αντιµετωπίζεται ως ένα σώµα συλλογικών αφηγήσεων για την εξορία και, συνακόλουθα, ως τόπος, όπου διασταυρώνονται η ατοµική, η συλλογική και η θεσµική µνήµη. Κατά την πραγµατοποίηση της λογοτεχνικής αναγνωστικής διαδικασίας, ερχόµαστε αντιµέτωποι µε το υποβόσκον τραύµα, αφού το τραύµα εµπεριέχεται σε κάθε προσπάθεια µνηµονικής αφήγησηςαπό τον εκάστοτε µεµονωµένο φορέα ή από µια «κοινότητα µνήµης», ιδιαιτέρως στην περίπτωση που θεµατοποιείται ένα ιστορικό γεγονός. Συνεπώς, µπορούµε να ερευνήσουµε τους τρόπους λογοτεχνικής επεξεργασίας του τραύµατος. Πώς όµως αναπαρίσταται λογοτεχνικά, µέσω της διαδικασίας της µνήµης, το τραύµα, που προέρχεται από τον εγκλεισµό στη Μακρόνησο; Ως εκ τούτων, στο πρώτο και δεύτερο µέρος της διατριβής βασικό ζητούµενο της έρευνας αποτέλεσε η µελέτη της λογοτεχνικής αναπαράστασης της ιστορικής πραγµατικότητας της Μακρονήσου σεποιήµατα και πεζογραφήµατα (1947 – 1974) αντίστοιχα. Επιπρόσθετα ερευνητικά ζητούµενα, που αναδύονται στα δύο πρώτα µέρη της διατριβής, σχετίζονται µε το πώς ανταποκρίνεται η λογοτεχνία (ποίηση και πεζογραφία αντίστοιχα) της Μακρονήσου στις αριστερές «απαιτήσεις» περιεχοµένουκαι µορφής των λογοτεχνικών κειµένων. Ειδικότερα, θα διερευνήσουµε αν τα λογοτεχνικά έργα «συνοµιλούν» µε τον ευρύτερο, υπάρχοντα λογοτεχνικό κανόνα της περιόδου µέσα στην οποία παράγονται. Τα συγκεκριµένα κείµενα αντικατοπτρίζουν επιδράσεις από τις λογοτεχνικές «τάσεις» της δεκαετίας του 1940 ή µπορούν να στοιχειοθετήσουν ένα υπό – είδος (sub – genre) µέσα στον µεταπολεµικό λογοτεχνικό κανόνα; Στα δύο πρώτα µέρη της µελέτης, ασχολούµαστε ακόµη µε το πώς η λογοτεχνία (ποίηση και πεζογραφία) «κατασκευάζει» τα χαρακτηριστικά της ταυτότητας του συλλογικού υποκειµένου των πολιτικών εξόριστων. Η γραφή των εν λόγω κειµένων πραγµατοποιείται σχεδόν χρονικά παράλληλα µε την ιδεολογική και την πολιτισµική πορεία του παράνοµου κοµµουνιστικού κόµµατος εκείνης της περιόδου εντός και εκτός του χώρου εγκλεισµού. Στο κέντρο της προβληµατικής µας θα βρεθεί αν οι λογοτέχνες, ως ξεχωριστές υποκειµενικότητες, κατά την παρουσίαση της συλλογικότητας των εξόριστων µέσω της γραφής, αντικατοπτρίζουν τα στοιχεία ταυτότητας που η κατευθυντήρια πολιτική του κοµµουνιστικού κόµµατος επεδίωκενα προσδώσει στους εξόριστους. Και, τέλος, τι σηµατοδοτούν τα χαρακτηριστικά µε τα οποία ο κάθε λογοτέχνης παρουσιάζει τα στοιχεία ταυτότητας της συλλογικότητας, για την ίδια τη λογοτεχνική αφήγηση; Στο τρίτο και τελευταίο µέρος της διατριβής, το επίκεντρο του ερευνητικού µας ενδιαφέροντος θα στραφεί στη «λογοτεχνία του Σκαπανέα», δηλαδή σε έργα της λογοτεχνικής παράδοσης που προβλήθηκαν στο περιοδικό, καθώς και σε «λογοτεχνικά» έργα που δηµιουργήθηκαν από τις στρατοπεδικές αρχές για να συµπεριληφθούν στο περιοδικό.