Η παιδαγωγική του οπτικού πολιτισμού και η έννοια της παιδικής ηλικίας: αντιλήψεις περί παιδικής ηλικίας και δεξιότητες ανάλυσης οπτικών αναπαραστάσεων παιδικής ηλικίας μαθητών/τριών Στ΄ Δημοτικού

Abstract

Visual Culture Pedagogy (V.C.P.) is an emerging educational paradigm for art education. It seeks to satisfy the new educational needs caused by the changes in contemporary everyday life, in the postmodern art and in the considerations for the explanation of reality and culture (Visual Cultural Studies-postmodernist theory, critical theory). It proposes visual culture’s works (works of high art and of popular culture) to be studied based on concepts such as the concept of childhood. Visual works are considered as visual representations of the social discourses of a society which constitute the content of the concept. Social discourses are thought systems, ideologies that give to the concept specific features, boundaries, commonly accepted truths and practices. Also, they affect the conceptions and attitudes of all society’s members, they are distributed in a variety of ways and are changed over time. The vast range of visual works depicting childhood are visual representations of various social discourses such as inherently innocent child (romantic discourse) or evil (puritan discourse) or competent child and influence students’ thinking and perceptions of the self (individual and collective subjectivity) and the world. To uncover the social discourses underlying the cultural works, it is necessary to critically examine and decode their visual semiosis, that is, knowledge and skills of analysis of visual culture’s works are required. We investigated of sixth-grade primary students (a) their pre-existing conceptions about childhood, (b) their pre-existing skills in the analysis of visual representations of two different social discourses about childhood, particularly towards three levels (descriptive, interpretive, technical) of image analysis and (c) their pre-existing skills in the decoding of a print advertisement concerning three semiotic structures (ideational-representational, interpersonal, multimodal) that constitute the meaning of the advertisement. In particular, we examined their skills for nine visual signs (space, action, age, type and color of clothing / eye contact of represented persons and viewers, distance and angle of the scene / synergy of word and image). An exploratory survey of qualitative orientation was carried out on a sample of one hundred and twelve (112) 6th grade students of five elementary schools in the urban area of the Municipality of Volos, which were selected by a simple random sampling procedure. The data collection tool was an individual questionnaire with twelve open questions (some of which included sub-questions), the individual visual work created by the students and their response to printed photographic material (advertisement and painting) which correspond to visual representations of two different social discourses of childhood (romantic discourse and its oppositional one). We proceeded a qualitative content analysis, and in parallel -for the exploration of students’ perceptions- a critical discourse analysis of the data. For validity and reliability testing, a two-phase pilot research (participating and undeclared) was proceeded. We also conducted data triangulation by multiple methods (verbal, visual), triangulation of data between different questions, and examination of ratings by external evaluators. The conceptual categories induced by the data were quantified and statistically processed using descriptive statistical methods (percentages, median, interquartile range). We found that students' conceptions are characterized by a one-dimensional perspective that corresponds to the predominant social discourse of romantic child (general conclusion). We found that their skills in analyzing both visual representations of the two different social discourses of childhood corresponded to low-performance (i.e. accountive response stage, interpretation in the denotation level) for all three levels of image analysis (overall conclusion). However, regardless of the skill level, the image’s theme seems to have a positive or negative effect on pupils' response depending directly on the positive or negative content of the depicted scene. The effect was either in terms of variety/non-variety of the meaning making (descriptive level of analysis) as to the relevance/non-relevance of the meaning (interpretive level) or the ability to recognize one (or any) visual sign for the communication of meaning (technical level). We found that their media literacy skills concerning the decoding of the signs which realize all three structures of the advertisement’s meaning, corresponded to low level (i.e. sign decoding at denotation level, detection of figurative-narrative rather than symbolic elements, fragmentary use of the slogan’s many concepts and monotropic meaning making). However, their performance, regardless of the skill level, varies according to the structure of advertisement’s realization of meaning. Namely, their performance was better in decoding the ideational-representational codes, as the majority of students referenced to them (overall conclusion) compared to those of the interpersonal ones that they were not referenced (general conclusion). They were also differentiated according to the code. Namely, better performances were observed in decoding the depicted persons’ age and the color of their clothing (the majority decoded them at high level of connotation) compared to the action or the action’s space (decoding at low level of denotation), compared to attire’s style that it was not at all decoded. The above findings were used to offer suggestions for the teaching of the concept of childhood based on the aims of the Visual Culture Pedagogy. With the ultimate goal of empowering students and their active participation in the learning process and in society to, it is proposed the critical examination through the systematic teaching of semiotic analysis of various visual culture’s works that represent different social discourses of childhood. It is proposed as the starting point of the study to be define the romantic discourse compared to other social discourses. Also, the analysis of codes that realize the ideational-representational meaning of the images in relation to those of the interpersonal structure. Finally, to study printed advertisements that their slogan includes a concept concerning the past compared to others that include more (memories, timelessness). Expected learning outcomes are suggested the students’ reconstruction of childhood conceptions (adoption of multiple perspectives) and their skills development in the analysis and decoding of the visual semiosis of the visual representations of the various childhood discourses (i.e. decoding in connotation level, revelation of the social discourses that conceal under images, recognition of the synergy of the different modes that realize the meaning of the advertisements, and the symbolic value given by the semiosis to the product).

Η Παιδαγωγική του Οπτικού Πολιτισμού (Π.Ο.Π.) συνιστά αναδυόμενο εκπαιδευτικό παράδειγμα για την εικαστική αγωγή. Επιδιώκει την ικανοποίηση των νέων εκπαιδευτικών αναγκών που προκάλεσαν οι αλλαγές στη σύγχρονη καθημερινότητα, στη μεταμοντέρνα τέχνη και στις θεωρήσεις για την επεξήγηση της πραγματικότητας και του πολιτισμού (Οπτικές Πολιτισμικές Σπουδές-θεωρία μεταμοντερνισμού, κριτική θεωρία). Προτείνει τα έργα του οπτικού πολιτισμού (έργα τέχνης και έργα της δημοφιλούς κουλτούρας) να μελετώνται βάσει εννοιών όπως η έννοια της παιδικής ηλικίας. Να θεωρούνται οπτικές αναπαραστάσεις των κοινωνικών λόγων μιας κοινωνίας που συγκροτούν το περιεχόμενο της έννοιας. Οι κοινωνικοί λόγοι που διαθέτει μια κοινωνία συνιστούν συστήματα σκέψης, ιδεολογίες που αποδίδουν στην έννοια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, όρια, κοινώς αποδεκτές αλήθειες και πρακτικές. Επίσης, επηρεάζουν τις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές όλων των μελών της κοινωνίας, διακινούνται ποικιλοτρόπως και μεταβάλλονται στο πέρασμα του χρόνου. Τα κάθε είδους έργα του οπτικού πολιτισμού που απεικονίζουν την παιδική ηλικία αποτελούν οπτικές αναπαραστάσεις των διαφόρων κοινωνικών λόγων περί αυτής όπως το εγγενώς αθώο παιδί (ρομαντικός λόγος) ή κακό (πουριτανικός λόγος) ή ικανό παιδί και επηρεάζουν τον τρόπο σκέψης και τις αντιλήψεις των μαθητών/τριών για τον εαυτό (ατομική και συλλογική υποκειμενικότητα) και τον κόσμο. Για την αποκάλυψη των κοινωνικών λόγων που υπολανθάνουν στα έργα απαιτείται κριτική εξέταση και αποκωδικοποίηση της οπτικής τους σημείωσης δηλαδή απαιτούνται γνώσεις και δεξιότητες ανάλυσης των έργων του οπτικού πολιτισμού. Διερευνήσαμε (α) τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις για την παιδική ηλικία μαθητών/τριών Στ΄ δημοτικού, (β) τις προϋπάρχουσες δεξιότητές τους στην ανάλυση οπτικών αναπαραστάσεων δυο διαφορετικών κοινωνικών λόγων περί παιδικής ηλικίας ως προς τρία επίπεδα ανάλυσης εικόνων (περιγραφικό, ερμηνευτικό, τεχνικό) και (γ) τις προϋπάρχουσες δεξιότητές τους στην αποκωδικοποίηση της οπτικής σημείωσης έντυπης διαφήμισης που αφορά σε τρεις δομές (αναπαραστατική, διαπροσωπική, πολυτροπική) οι οποίες πραγματώνουν το νόημα της διαφήμισης∙ ειδικότερα εξετάσαμε τις δεξιότητές τους ως προς εννέα οπτικά σημεία συνολικά (χώρος, δράση, ηλικία προσώπων, είδος και χρώμα ενδυμασίας / βλεμματική επαφή προσώπων και θεατών, απόσταση και οπτική γωνία λήψης της σκηνής / συνέργεια λεκτικού κειμένου και εικόνας). Διεξήχθη έρευνα επισκόπησης διερευνητικού τύπου με ποιοτικό προσανατολισμό σε δείγμα εκατό δώδεκα (112) μαθητών/τριών Στ΄ τάξης πέντε δημοτικών σχολείων της αστικής περιοχής του δήμου Βόλου τα οποία επιλέχτηκαν με τη διαδικασία της απλής τυχαίας δειγματοληψίας. Εργαλείο συλλογής δεδομένων αποτέλεσε ατομικό ερωτηματολόγιο με δώδεκα ανοιχτές ερωτήσεις (εκ των οποίων μερικές περιλάμβαναν υποερωτήσεις), το ατομικό εικαστικό έργο που δημιούργησαν οι μαθητές/τριες και η απόκρισή τους σε έντυπο φωτογραφικό υλικό (διαφήμιση και έργο ζωγραφικής) που αντιστοιχούσαν σε οπτικές αναπαραστάσεις δυο διαφορετικών κοινωνικών λόγων περί παιδικής ηλικίας (ρομαντικός λόγος και λόγος που τον αντιπολιτεύεται). Προβήκαμε σε ποιοτική ανάλυση περιεχομένου, και παράλληλα για τη διερεύνηση των αντιλήψεων, και σε κριτική ανάλυση λόγου των δεδομένων. Για τον έλεγχο εγκυρότητας και αξιοπιστίας προηγήθηκε πιλοτική έρευνα δυο φάσεων (συμμετοχικού και άδηλου τύπου). Προβήκαμε σε πολυμεθοδική τριγωνοποίηση (λεκτικές δηλώσεις, εικαστικό έργο), σε τριγωνοποίηση των δεδομένων μεταξύ διαφορετικών ερωτήσεων και σε εξέταση των κατηγοριοποιήσεων από εξωτερικές αξιολογήτριες. Οι εννοιολογικές κατηγορίες που αναδύθηκαν επαγωγικώς από τα δεδομένα ποσοτικοποιήθηκαν και ακολούθησε στατιστική επεξεργασία με μεθόδους της περιγραφικής στατιστικής (ποσοστά, δείκτης διαμέσου, ενδοτεταρτημοριακό εύρος κατανομής). Διαπιστώσαμε ότι οι αντιλήψεις των μαθητών/τριών χαρακτηρίζονται από μια μονοδιάστατη οπτική που αντιστοιχεί στον κυρίαρχο, κοινωνικό λόγο περί του ρομαντικού παιδιού (γενικό συμπέρασμα). Διαπιστώσαμε ότι οι δεξιότητές τους στην ανάλυση των οπτικών αναπαραστάσεων των δυο διαφορετικών κοινωνικών λόγων περί παιδικής ηλικίας αντιστοιχούν και για τις δυο εικόνες σε χαμηλές επιδόσεις (δηλαδή αφηγηματικό στάδιο απόκρισης, νοηματοδότηση σε επίπεδο καταδήλωσης) και στα τρία επίπεδα ανάλυσης εικόνων (συνολικό συμπέρασμα). Ωστόσο, ανεξαρτήτως του επιπέδου δεξιοτήτων, η θεματική του έργου φαίνεται ότι επηρεάζει θετικά ή αρνητικά την απόκριση των μαθητών/τριών ευθέως ανάλογα με το θετικό ή αρνητικό περιεχόμενο της απεικονιζόμενης σκηνής. Η επίδραση φαίνεται είτε στην ποικιλία/μη ποικιλία των νοηματοδοτήσεων (περιγραφικό επίπεδο ανάλυσης) είτε στη σχετικότητα/μη σχετικότητα του αποδιδόμενου νοήματος (ερμηνευτικό επίπεδο) είτε στη δυνατότητα αναγνώρισης ενός/κανενός οπτικού σημείου για την επικοινωνία νοήματος (τεχνικό επίπεδο). Διαπιστώσαμε ότι οι δεξιότητες γραμματισμού των μέσων στην αποκωδικοποίηση των σημείων που πραγματώνουν και τις τρεις δομήσεις του νοήματος της διαφήμισης αντιστοιχούσαν στο χαμηλό επίπεδο (δηλαδή νοηματοδότηση στο χαμηλό επίπεδο της καταδήλωσης, επισήμανση των εικονιστικών-αφηγηματικών και όχι των συμβολικών στοιχείων, αποσπασματική αξιοποίηση των εννοιών του λεκτικού κειμένου-σλόγκαν και μονοτροπική νοηματοδότηση). Ωστόσο οι επιδόσεις τους, ανεξαρτήτως του επιπέδου δεξιοτήτων, διαφοροποιούνται αναλόγως της δομής πραγμάτωσης του νοήματος της διαφήμισης. Δηλαδή είναι καλύτερες στην αποκωδικοποίηση των αναπαραστατικών κωδίκων, καθώς η πλειονότητα τους σημασιοδότησε (συνολικό συμπέρασμα) συγκριτικά με εκείνους της διαπροσωπικής που δεν σημασιοδοτήθηκαν (γενικό συμπέρασμα). Επίσης, διαφοροποιούνται αναλόγως του κώδικα. Δηλαδή παρατηρήθηκαν καλύτερες επιδόσεις στην αποκωδικοποίηση της ηλικίας των απεικονιζόμενων προσώπων και του χρώματος της ενδυμασίας (η πλειονότητα τους νοηματοδότησε σε επίπεδο συνδήλωσης) συγκριτικά με τη δράση ή τον χώρο δράσης (νοηματοδότηση στο χαμηλό επίπεδο της καταδήλωσης), συγκριτικά με το είδος της ενδυμασίας (ουδόλως σημασιοδοτήθηκε). Τα ανωτέρω πορίσματα αξιοποιήθηκαν για την κατάθεση προτάσεων για τη διδασκαλία της έννοιας της παιδικής ηλικίας βάσει των αρχών της Π.Ο.Π. Συγκεκριμένα, με απώτερο σκοπό την ενδυνάμωση των μαθητών/τριών και την ενεργή συμμετοχή τους τόσο στη μαθησιακή διαδικασία όσο και στην κοινωνία προτείνεται η κριτική θεώρηση ποικίλων έργων του οπτικού πολιτισμού που αναπαριστούν διαφόρους κοινωνικούς λόγους περί παιδικής ηλικίας μέσω της συστηματικής διδασκαλίας της σημειωτικής ανάλυσης. Εναρκτήριο σημείο προτείνεται να οριστεί η μελέτη του ρομαντικού λόγου συγκριτικά με τη μελέτη άλλων κοινωνικών λόγων. Επίσης, η ανάλυση κωδίκων που πραγματώνουν το αναπαραστατικό νόημα των εικόνων συγκριτικά με εκείνους της διαπροσωπικής δόμησης και η μελέτη έντυπων διαφημίσεων που το σλόγκαν περιλαμβάνει μια έννοια περί παρελθόντος συγκριτικά με άλλες που περιλαμβάνουν περισσότερες (π.χ. αναμνήσεις, διαχρονικότητα). Ως προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα προτείνονται η ανακατασκευή των αντιλήψεων περί παιδικής ηλικίας (υιοθέτηση πολλαπλής οπτικής) και η ανάπτυξη δεξιοτήτων στην ανάλυση και αποκωδικοποίηση της οπτικής σημείωσης των οπτικών αναπαραστάσεων των διαφόρων λόγων περί παιδικής ηλικίας (δηλαδή νοηματοδότηση σε επίπεδο συνδήλωσης, αποκάλυψη των κοινωνικών λόγων που υπολανθάνουν στις εικόνες, αναγνώριση της συνέργειας των διαφορετικών συστημάτων στο νόημα των διαφημίσεων και της συμβολικής αξίας που προσδίδει η σημείωση στο προϊόν).