Η ηθική φιλοσοφία του Βικέντιου Δαμοδού

Abstract

This PhD thesis attempts an interpretative and systematic presentation of the moral philosophy of the Neohellenic Greek philosopher from Cephallonia Vicentius Damodos (1700-1754), as this emerges in his complete works, both published and unpublished. To this purpose, the study examines along with his moral works, his writings on rhetoric, logic, metaphysics, physiology and as well as dogmatic theology. Damodos’ moral philosophy broadens the Aristotelian 'topoi' since it is incorporated into the movement of the Neohellenic Enlightenment. In the Aristotelian theory of virtue as a mean, Damodos incorporates Cartesian rationalism introducing a modern conception of virtue as a rational mean implied by the innate rational capacities of every person, presenting thus a rationalistic morality. Moreover, via Descartes’ doctrine of animal spirits, Damodos conceives virtue not only as an intellectual and also as a bodily hexis that leads to good acts, thus connecting virtue theory with praxis. Virtuous acts guarantee not just an earthly gain of the supreme good according to Aristotelian teleology but also the enjoyment of divine makariotes in conformity with Paterical eschatology. Thus, along with Aristotelian intellectual and moral virtues, Damodos analyzes the theological virtues of faith, hope and love. At the same time, Damodos composes a theory of the passions and studies nature, the function and the moralistic implementation by the orator of 22 specific passions. Via this examination he attests that passions are neither good nor bad in themselves, while he considers them to be potentially rational, if they are subordinated to the rational control of the mind, and also potentially good, as long as they are focused on the ultimate good. In conclusion, Damodos’ moral theory is grounded to natural and written law, to our duties to God, ourselves, our families and the state, within a normative ethical theory based on duty. Damodos directly links free will and voluntary action with self-determination, because God has created man as a rational and self-determined being, capable to choose according to his own free good or evil. Damodos focuses on a rationalist ethics of choice as the only guarantee that one is free to act, setting as conditions of freedom the absence of all external coercion and especially of any internal natural necessity as the absence or rationalization of every desire or passion. In integrating elements of Aristotelian, Cartesian and Paterical philosophy, Damodos constructed his own version of a modern moral theory that gave him a well-deserved place amongst the moderate Greek modernist philosophers. In addition, as a teacher of the Nation, he contributed to the moral enhancement of the person, to the spiritual elevation of the People, and to the formation of the national consciousness of the Modern Greeks.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή επιχειρεί την ερμηνευτική προσέγγιση και παρουσίαση σε διαρθρωμένο σύστημα της ηθικής φιλοσοφίας του κεφαλλονίτη νεοέλληνα φιλοσόφου Βικέντιου Δαμοδού (1700–1754), όπως αυτή προβάλλει στο συνολικό του έργο, εκδεδομένο και ανέκδοτο. Γι’ αυτό, μελετήθηκαν εκτός από τα ηθικά έργα αυτού και συγγράμματα ρητορικής, λογικής, μεταφυσικής, φυσιολογίας και δογματικής. Ειδικότερα, η ηθική φιλοσοφία του Δαμοδού διευρύνει τους αριστοτελικούς τόπους εντασσόμενη στο κίνημα του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Στην αριστοτελική θεωρία περί μεσότητας της αρετής ενσωματώνει τον καρτεσιανό ορθολογισμό και προσλαμβάνει την αρετή νεωτερικά ως έλλογη μεσότητα υποδηλούμενη από τις έμφυτες λογικές δυνάμεις του κάθε ανθρώπου, διαγράφοντας μια λογοκρατική ηθική. Επιπλέον, αξιοποιώντας την καρτεσιανή διδασκαλία των ζωικών πνευμάτων θεωρεί την αρετή έξη όχι μόνον πνευματική αλλά και σωματική που συνεπάγεται αγαθές πράξεις, συνδέοντας την αρετολογία με την πραξεολογία. Επιπρόσθετα, η τέλεση ενάρετων πράξεων εγγυάται όχι μόνον την επίγεια κατάκτηση του υπέρτατου αγαθού σύμφωνα με την αριστοτελική τελεολογία αλλά και την απόλαυση της θείας μακαριότητας σύμφωνα με την πατερική εσχατολογία. Συνεπώς, παράλληλα με τις αριστοτελικές διανοητικές και ηθικές αρετές αναλύονται οι θεολογικές αρετές της πίστης, ελπίδας και αγάπης. Ταυτόχρονα, ο Δαμοδός συνθέτει μια θεωρία παθών και μελετά τη φύση, τη λειτουργία και την ηθικοπλαστική αξιοποίηση από το ρήτορα 22 συγκεκριμένων παθών. Εξετάζοντας ηθικά τα πάθη αφενός βεβαιώνει ότι αυτά φύσει δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά και αφετέρου τα θεωρεί δυνάμει έλλογα, εάν υπαχθούν στον ορθολογικό έλεγχο του νου και δυνάμει αγαθά, εάν στοχεύσουν στο έσχατο τέλος. Καταληκτικά, η ηθική θεωρία του Δαμοδού μεταβαίνει στη σφαίρα του πρακτέου με σύντομες αλλά εύστοχες αναφορές στο νόμο, φυσικό και γραπτό και στα καθήκοντα, αυτά προς το Θεό, τον εαυτό μας, τον οίκο και την πολιτεία, στο πλαίσιο μιας κανονιστικής και καθηκοντολογικής ηθικής. Επιπρόσθετα, οι έννοιες της ελευθερίας και του αυτεξούσιου συμπληρώνουν την πρακτική δαμόδεια θεώρηση. Η ελευθερία της θέλησης και της προαίρεσης συνδέεται άμεσα με την αυτεξουσιότητα, καθώς ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο λογικό και αυτεξούσιο, ικανό να επιλέξει κατά την ελεύθερη θέλησή του να πράξει ή όχι τα αγαθά έργα. Ο Δαμοδός υπερθεματίζει μια λογοκρατική ηθική της προαίρεσης θέτοντας ως προϋποθέσεις της ελευθερίας την απουσία κάθε εξωτερικής βίας και κυρίως κάθε εσωτερικής και φυσικής ανάγκης, ως απουσία ή εκλογίκευση κάθε επιθυμίας ή πάθους. Συνεπώς, μόνον η ελευθερία της προαίρεσης ως έκφραση της ελεύθερης προσωπικής εκλογής να πράξω ή να μην πράξω κάτι εγγυάται ότι είμαι ελεύθερος να θέλω και να πράττω οτιδήποτε θέλω. Ο Δαμοδός αφομοιώνοντας στοιχεία της αριστοτελικής, καρτεσιανής και πατερικής διδασκαλίας συνέθεσε μια προσωπική ηθική θεωρία νεωτερική που τον ενέταξε επάξια στον κύκλο των μετριοπαθών νεωτεριστών νεοελλήνων φιλοσόφων. Παράλληλα, ως εθνοδιδάσκαλος με τη συγγραφή και τη διδασκαλία του συνέβαλε στην ηθική βελτίωση του προσώπου, στην πνευματική ανύψωση του Γένους και στον προσδιορισμό της εθνικής συνείδησης των Νεοελλήνων.