Η αρχή της αυτονομίας: προϋποθέσεις, θεμελίωση και ο κανονιστικός της ρόλος στη βιοηθική

Abstract

Bioethics, as a field of inquiry, concerns the normative investigation ofprinciples and criteria of action regarding ethical questions raised by scientificadvances mainly in the biosciences and biotechnology. Autonomy hasconstituted the cardinal principle of ethical reasoning in bioethics, in the light ofthreats of possible but also actual misuses, particularly in scientificexperimentation using human subjects but not only. It is argued that eventhough it is an agent who demands autonomous reasons for action, the conceptof autonomy does not refer to a mere natural attribute or a somewhat inherentcharacteristic which an individual may possess. The claim of respect forautonomy arises as a principle of moral thinking which grounds freedom ofthought and action within a framework of justification of reasons for action validfrom the scope of any rational human being. However, the principle of autonomyhas been understood in diverse ways. In the field of bioethics, there is a disputeconcerning, on the one hand, the empirical-naturalistic methodology that aims toground autonomy within a genetic-causal framework of explanation (asindividual independence from external constraint and as desire formation of acertain type), and on the other hand, the normative tradition in moralphilosophy, which views autonomy as a form or way of moral thinking that leadsto consistent principles of action valid from the standpoint of all agents. Thisdissertation aims to clarify the field of the justificatory debate and to offerfruitful arguments for a framework of reasoning in bioethics. Special reference ismade to the approach of John Stuart Mill and his attempt to incorporateautonomy within a naturalistic framework. Also contemporary naturalisticapproaches are discussed, which adopt a similar theoretical basis for justifyingindividual autonomy. Harry Frankfurt’s argument is particularly examined andassessed, as expressed in his seminal paper “Freedom of the Will and theConcept of a Person”. Also Gerald Dworkin’s work on autonomy is criticallyexamined.The present dissertation investigates specific problems, theoretical andpractical, raised by a naturalistic interpretation of autonomy in bioethics. Amongthem the most important ones concern the inability to give due prominence to the categorical prescriptive force of moral reasoning. Furthermore, it explores aKantian interpretation of autonomy as capable of adequately solving bioethicaldilemmas. The principle of autonomy is examined as an idea of freedom ofpractical reason, which establishes reason as capable of moral claims withbinding force for any person affected by a certain action. It involves a critical wayof thinking that concerns every agent capable of acting according to reasons andsignifies its moral practical character by setting as a principle of any reason foraction to be accepted as a “universal law”. The act of universalization attributesbinding force to our reasons for action by grounding principles of obligationvalid from the scope of every agent. In bioethics “principled autonomy” avoidsthe weaknesses of various individualist conceptions of autonomy deriving fromnaturalistic approaches. The present thesis examines arguments raised fromboth sides, naturalist and anti-naturalist normative ones, focusing on specificbioethical dilemmas concerning beginning and end-of-life decisions, humanenhancement and the use of our genetic information. Special examination ismade of arguments raised, on the one side, by John Harris, John Robertson andJulian Savulescu and, on the other side, by Onora O’Neill, Christine Korsgaard andThomas Hill.

Η βιοηθική έχει αναζωπυρώσει το αίτημα για έλλογο ηθικό στοχασμόμέσω της απαίτησης για δημόσια απόδοση λόγων κατά τη λήψη αποφάσεων σεθέματα που άπτονται της κοινωνικής ενσωμάτωσης των νέωνβιοεπιστημονικών επιτευγμάτων. Ως ηθικό-πρακτικός προβληματισμός αφοράτην κανονιστική διερεύνηση αρχών και κριτηρίων πράξης με επίκεντρο τιςεξελίξεις κυρίως στη μοριακή βιολογία, τη γενετική μηχανική και τηβιοτεχνολογία. Η αυτονομία έχει συζητηθεί ως η πλέον χαρακτηριστική αρχήτης βιοηθικής σε μια εποχή με ραγδαίες επιστημονικές εξελίξεις, αλλά και μεκίνδυνο καταχρήσεων σε σχέση με το σεβασμό της ανθρώπινης αξίας, τουαυτοπροσδιορισμού και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η αρχή της αυτονομίας,ως κομβική αρχή για τον ηθικό-πρακτικό προβληματισμό στη βιοηθική,συνδέεται με μια πολύπλοκη διαδικασία ηθικής αξιολόγησης αποφάσεων καιπράξεων. Αν και είναι το ίδιο το πρόσωπο που αξιώνει αυτόνομους λόγουςπράξης, με την έννοια της αυτονομίας δεν αναφερόμαστε σε μια φυσικήιδιότητα ή ένα έμφυτο γνώρισμά του. Αντιθέτως η αξίωση για αυτονομίαπροκύπτει από το γεγονός ότι συγκροτείται ως αρχή του ηθικώς σκέπτεσθαι καιθεμελιώνει την ελευθερία της σκέψης και της πράξης μέσα από τη δικαιολόγησηλόγων πράξης έγκυρων από τη σκοπιά όλων. Στο πεδίο της βιοηθικής υποβόσκειμια διαμάχη ανάμεσα στην εμπειριστική-φυσιοκρατική μεθοδολογία, πουεπιχειρεί τη θεμελίωση της αυτονομίας μέσα από μια γενετική-αιτιακή εξήγησήτης (ως ατομικής ανεξαρτησίας και μιας ορισμένης διαχείρισης επιθυμιών), καιτην κανονιστική προσέγγιση, η οποία προτάσσει την αυτονομία ως τρόπο τουσκέπτεσθαι ηθικά, ώστε να οδηγούμαστε σε συνεπείς αρχές πράξης. Η παρούσαδιατριβή επιχειρεί να αποσαφηνίσει το πεδίο όπως και να προσφέρει γόνιμουςπροσανατολισμούς για τον προβληματισμό εντός της βιοηθικής. Η αρχή τηςαυτονομίας εξετάζεται ως μια ιδέα ελευθερίας του πρακτικού λόγου που τονκαθιστά ικανό να προτάσσει αξιώσεις δεσμευτικής φύσης για κάθε εμπλεκόμενοδρων υποκείμενο. Πραγματεύεται μια κριτική διαδικασία που αφορά κάθευποκείμενο ικανό να πράττει σύμφωνα με λόγους και αναδεικνύει τον ηθικό-πρακτικό χαρακτήρα της θέτοντας ως αρχή της πράξης να μπορεί κάθε ατομικόςλόγος να αποτελέσει έναν δημόσιο λόγο, δηλαδή να γίνεται αποδεκτός ως «καθολικός νόμος». Το ενέργημα της καθολίκευσης προσδίδει δεσμευτική ισχύστους λόγους πράξης μας θεμελιώνοντας αρχές υποχρέωσης έγκυρες από τησκοπιά κάθε δρώντος υποκειμένου. Στη βιοηθική η «αυτονομία αρχών»αποφεύγει τις εντάσεις που προκύπτουν από τις ποικίλες ερμηνείες τωνατομιστικών εκδοχών της, υπό την έννοια ότι δεν αρκείται στη περιγραφήγεγονότων γύρω από την ανθρώπινη ψυχολογία, και αναδεικνύει ένα πεδίοπροβληματισμού για την επίλυση πρακτικών προβλημάτων.