Αθλητισμός και εξουσία στην ελληνιστική εποχή: η Αίγυπτος του 3ου αιώνα π.Χ.

Abstract

The present study aims to record data concerning sport from Hellenistic Egypt of 3rd century BC, in order to understand the process through which the Alexandrian rulers “inherited” a series of sport elements from the past which then they rearranged and signified into a coherent unit integrated in their way of exercising power. A further aim is to investigate the hypothesis that sport was a kind of political notion which functioned rather through producing, maintaining and controlling people’s knowledge about the world than through imposing fear and violence. The research method involves studying literary, epigraphical, archaeological, papyrological sources in each one’s context as well as in the wider context of the geopolitical strategic and the political alliances of the time. In the course of the survey questions arise about: educating the youth, private initiative and royal control over the establishment and operation of gymnasia and palestrae, agonistic festivals in Ptolemaic Egypt, the promotion of certain games over the Greek world, the innovation of the isolympic status of the Ptolemaieia, the athletes and winners outside the royal family and the elite classes, the games in the Aegean in honor of the Ptolemies, the victories of the rulers as well as those of men and women of the royal family, victories of courtiers and courtesans, dedications in temples and Panhellenic sanctuaries, advertising the sporting achievements inside and outside the territory, the policy behind the sports references in prominent poets’ work (Callimachus, Apollonius, Poseidippos, Theocritus, Hero(n)das, Asclepiades) as well as some issues of identity, body and gender. The study of the data shows that the Ptolemies of 3rd century B.C. seized the opportunities offered by sport in order to communicate the image of power and economic robustness of their kingdom. As it comes to the 2nd and 1st centuries BC, however, when the prosperity of the kingdom was restricted and correlations in the eastern Mediterranean changed, the data for the athletes and the games are limited while they appear again in large numbers during the first two centuries AD.

Στην παρούσα μελέτη επιδιώκεται η «κάθετη» καταγραφή όλων των περί αθλητισμού στοιχείων στην ελληνιστική Αίγυπτο του 3ου αιώνα π.Χ., με στόχο την κατανόηση της διαδικασίας μέσω της οποίας οι Αλεξανδρινοί ηγεμόνες «κληρονόμησαν» ένα σύνολο αθλητικών συστατικών από το παρελθόν τα οποία στη συνέχεια αναδιάταξαν και σηματοδότησαν εκ νέου σε μια συνεκτική οντότητα ενταγμένη στη μορφή άσκησης της εξουσίας τους. Περαιτέρω στόχο αποτελεί η διερεύνηση της υπόθεσης ότι ο αθλητισμός αποτέλεσε νέο είδος πολιτικής δράσης που λειτούργησε περισσότερο μέσα από την παραγωγή, τη διαιώνιση και τον έλεγχο συγκεκριμένης γνώσης για τον κόσμο παρά μέσω του φόβου και της επιβολής βίας. Η μέθοδος έρευνας αφορά στη μελέτη των γραμματειακών, επιγραφικών, αρχαιολογικών, παπυρολογικών πηγών στα εκάστοτε συμφραζόμενα και στο ευρύτερο πλαίσιο γεωπολιτικής στρατηγικής και πολιτικών συμμαχιών της εποχής. Κατά την πορεία της έρευνας τίθενται ερωτήματα ως προς: την εκπαίδευση των νέων, την ιδιωτική πρωτοβουλία αλλά και τον βασιλικό έλεγχο ως προς την ίδρυση και λειτουργία γυμνασίων και παλαιστρών, τις εορτές στην πτολεμαϊκή Αίγυπτο, την προσπάθεια πανελλήνιας ανάδειξης ορισμένων αγώνων, την προετοιμασία και τη συμμετοχή αθλητών στους αγώνες αυτούς, τους νικητές εκτός της βασιλικής οικογένειας και των ηγέτιδων τάξεων, τους αγώνες στο Αιγαίο προς τιμήν των Πτολεμαίων, τις νίκες των ηγεμόνων και ανδρών και γυναικών της οικογένειας, τις νίκες αυλικών και εταίρων, τις αφιερώσεις σε ναούς και Πανελλήνια ιερά, την προσπάθεια των ηγεμόνων ώστε να γίνουν γνωστά τα αθλητικά επιτεύγματά τους εντός και εκτός της επικράτειας, την πολιτική πίσω από τις αθλητικές αναφορές στα έργα διακεκριμένων ποιητών (Καλλίμαχος, Απολλώνιος, Ποσείδιππος, Θεόκριτος, Ηρώ(ν)δας, Ασκληπιάδης) καθώς και ζητήματα πρόσληψης της ταυτότητας, του σώματος και του φύλου. Η μελέτη των δεδομένων αποδεικνύει πως οι Πτολεμαίοι του 3ου αι. π.Χ. αξιοποίησαν τις ευκαιρίες που τους προσέφερε ο αθλητισμός ώστε να κοινοποιήσουν την εικόνα της εξουσίας τους και της οικονομικής ισχύος του βασιλείου τους. Για τον 2ο και τον 1ο αι. π.Χ., όμως, όταν η ευημερία του βασιλείου περιορίστηκε και οι συσχετισμοί στην ανατολική Μεσόγειο άλλαξαν, τα στοιχεία για τους αθλητές και τους αγώνες περιορίζονται ενώ εμφανίζονται και πάλι σε μεγάλους αριθμούς κατά τους δύο πρώτους αιώνες μ.Χ..