Η αναπαράσταση της γλωσσικής ποικιλότητας και η (ανα)παραγωγή της πρότυπης γλωσσικής ποικιλίας σε εγχειρίδια της γαλλικής ως ξένης γλώσσας

Abstract

This doctoral dissertation raises the issue of linguistic variation and its representation in French foreign language textbooks. In this study, we demonstrate that variation in French, as it is represented in textbooks, provides a powerful means for (re)producing the standard language among all the other varieties of French included therein. Further, we argue that the process of (re)production of standard French entails the representation of linguistic variation in textbooks, by linking it to the hierarchical sociolinguistic differentiation of French speakers portrayed in them. As it is clearly shown in our study, the ranking of sociolinguistic differences between French speakers depicted in textbooks is governed by a language ideology, a set of perceptions rationalizing the link between language varieties and speakers’ social categories. In such a way, standard French is (re)produced in (and by) textbooks as a hierarchically superior language variety against all the other language varieties and French speakers represented in them. At the same time, foreign language learners, using these textbooks, end by thinking that the prominence of the Standard is the main sociolinguistic fact to be accepted and approved by them through their common use of French. In methodological terms, our dissertation relies on a qualitative analysis of French foreign language textbooks. Our analytical framework is discourse-oriented, so that French varieties from different levels of analysis (phonetics/phonology, morphology, syntax, lexicon, pragmatics) are studied in textbooks in their context of use, as part and parcel of texts, including language along with other semiotic codes and devices (e.g. pictures of speakers, typographic conventions, graphic frames and designs, etc.). In our dissertation, style, as it was used and defined by Eckert (2009, 2012), is our main analytical category for the study of sociolinguistic differences between French speakers, as they are portrayed in French foreign language textbooks. Moreover, we draw our analytical tools on a semiotic approach of style and language varieties derived from anthropological linguistics (Agha, 2007), which is further complemented by three semiotic processes, elaborated by Irvine and Gal (2000), in order to trace and discuss the ideology of linguistic differentiation. In overall terms, our dissertation aims at revealing the central role of language ideology, which underlies not only the authors’ choices in textbooks (on the micro-level of analysis), but also the whole language politics for the promotion of standard French as the main language variety for international teaching and use (on the macro-level of analysis). In the concluding remarks of our dissertation, we focus our discussion on the impact of our doctoral research on the general study of language standardization (i.e. the (re)production of standard languages), by highlighting the sociolinguistic inequalities such an institutional process brings with it, and especially in relation with foreign language learning and teaching, where courses informed by sociolinguistics should be seen as a priority.

O τρόπος αναπαράστασης της γλωσσικής ποικιλότητας σε εγχειρίδια της γαλλικής ως ξένης γλώσσας αποτελεί το θέμα της παρούσας διατριβής. Η μελέτη δείχνει ότι η γλωσσική ποικιλότητα αναπαρίσταται στα εγχειρίδια, συμβάλλοντας ενεργά στην (ανα)παραγωγή της κυρίαρχης γνώσης για τη διδασκαλία της γαλλικής ως ξένης γλώσσας, δηλαδή της πρότυπης (ή στάνταρ) γαλλικής. Η (ανα)παραγωγή της αποδεικνύεται ότι προϋποθέτει την αναπαράσταση της γλωσσικής ποικιλότητας στα εγχειρίδια, καθ’ ότι τη συνδέει με την ιεραρχική, κοινωνιογλωσσική διαφοροποίηση των ομιλητών της γαλλικής που προβάλλονται σε αυτά. Ο συγκεκριμένος τρόπος προβολής των κοινωνιογλωσσικών διαφορών στα εγχειρίδια υπαγορεύεται από ένα σύστημα αντίληψης των σχέσεων γλώσσας και κοινωνίας, μια γλωσσική ιδεολογία. Βάσει αυτής, η πρότυπη γαλλική (ανα)παράγεται ως ιεραρχικά ανώτερη γλωσσική ποικιλία, ενώ κατασκευάζεται η συναίνεση του αλλόγλωσσου κοινού, που χρησιμοποιεί τα εγχειρίδια, για την πρωτοκαθεδρία της έναντι των άλλων ποικιλιών της γαλλικής που αναπαρίστανται σε αυτά. Μεθοδολογικά, η διατριβή αποτελεί, κυρίως, μια ποιοτική προσέγγιση του περιεχομένου των εγχειριδίων. Εγγράφεται, δηλαδή, σε ένα αναλυτικό παράδειγμα σαφώς προσανατολισμένο σε πραγματολογικές, κειμενοκεντρικές προσεγγίσεις της γλωσσικής ποικιλότητας. Έτσι, οι επιμέρους ποικιλίες της γαλλικής από τα διάφορα επίπεδα της γλωσσικής ανάλυσης (φωνητική/φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, λεξιλόγιο, πραγματολογία) μελετώνται πλαισιωμένες σε κείμενα, που περιλαμβάνουν διάφορες σημειωτικές συνιστώσες (π.χ. εικόνες ομιλητών, διάφορα τυπογραφικά μέσα, ειδικά πλαίσια κτλ.). Ως κύρια αναλυτική κατηγορία για την παρούσα διατριβή επιλέγεται το ύφος των ομιλητών, το πεδίο μελέτης της κοινωνιογλωσσικής διαφοροποίησης με βάση την επεξεργασία της συγκεκριμένης έννοιας για την κοινωνιογλωσσολογική έρευνα και θεωρία από την Εckert (2009, 2012). Έπειτα, αξιοποιείται κατά την ανάλυση η σημειωτική ανθρωπογλωσσολογική προσέγγιση για το ύφος και τις γλωσσικές ποικιλίες του Agha (2007) και, τέλος, γίνεται συστηματική αναφορά στις τρεις σημειωτικές διεργασίες που ορίζουν οι Irvine και Gal (2000), προκειμένου να μελετηθεί και να σχολιαστεί η γλωσσική ιδεολογία στα εγχειρίδια. Συνολικά, η διατριβή συμβάλλει στην ανάδειξη του κεντρικού ρόλου της γλωσσικής ιδεολογίας, η οποία υπαγορεύει τις συγγραφικές επιλογές ως προς την αναπαράσταση της γλωσσικής ποικιλότητας στα εγχειρίδια (στο μικρο-επίπεδο), ενώ τις συνδέει με την πολιτική προώθησης και (ανα)παραγωγής της πρότυπης γαλλικής ως κυρίαρχης γνώσης για τη διεθνή διάδοση και τη διδασκαλία της (στο μακρο-επίπεδο). Τέλος, συζητώνται οι προεκτάσεις της διδακτορικής έρευνας για τη μελέτη της γλωσσικής τυποποίησης και του φαινομένου της κοινωνιογλωσσικής ανισότητας που τη συνοδεύει, σε σχέση με την ξενόγλωσση εκπαίδευση και το περιεχόμενο μιας κοινωνιογλωσσικά ενήμερης διδασκαλίας.

Dans cette thèse, nous prenons pour objet d’investigation les manuels de français langue étrangère et nous nous penchons sur la manière des auteurs d’y représenter la variation linguistique. Le travail engagé montre que la représentation de la variation linguistique dans les manuels contribue largement à la (re)production du savoir dominant sur la langue française en vue de sa diffusion internationale. Il s’agit notamment de sa variété standard et normée. Suite à l’analyse proposée, il s’avère que le processus de (re)production de la langue standard implique la représentation de la variation linguistique, en articulant celle-ci à la hiérarchisation sociale des personnages apparaissant dans les manuels. Cette articulation est élaborée sur la base d’un système de croyances rationalisées concernant les rapports entre la langue et la société, défini comme une idéologie linguistique. C’est sur fond d’une idéologie de ce genre que le français standard est (re)produit dans (et par) les manuels en tant que variété de langue légitime et valorisée ; et ce, au moment même où s’instaure (ou bien se renouvelle) le consensus du public allophone, utilisant ces manuels, quant à la préséance du standard sur les autres variétés du français. Sur le plan méthodologique, notre thèse privilégie une approche qualitative du contenu des manuels. À ce titre, elle s’inscrit dans un paradigme de recherches d’inspiration sociolinguistique, nourries des apports de la pragmatique et de l’analyse du discours. Cela revient à étudier les diverses variétés (et variantes) du français, situées sur différents niveaux d’analyse linguistique (phonétique/phonologie, morphologie, syntaxe, lexique, pragmatique), telles qu’elles sont contextualisées dans les manuels, i.e. intégrées dans des textes aux constituants sémiotiques variés, très souvent de nature verbo-iconique. Dans cette perspective, les différences sociolinguistiques entre les personnages qui figurent dans les manuels sont abordées par le biais de la notion de style, telle qu’elle a été récemment théorisée et élaborée en sociolinguistique par Eckert (2009, 2012). Pour notre analyse, une approche sémiotique du style et des variétés linguistiques, issue de l’anthropologie du langage américaine (Agha, 2007), a été convoquée. À celle-ci, nous avons jugé utile de joindre les trois processus sémiotiques définis par Irvine et Gal (2000), dans l’optique de faire émerger et de commenter l’idéologie linguistique sous-jacente aux choix des auteurs dans les manuels. En général, l’apport de notre thèse consiste à mettre en évidence le rôle central de l’idéologie linguistique au niveau micro (celui de l’analyse des manuels), mais dans ses rapports avec le niveau macro (celui de la politique linguistique poursuivie concernant la (re)production du français standard et sa diffusion internationale). En somme, nos observations conclusives alimentent le débat sur la (re)production des langues standardisées et les inégalités qui en découlent pour les locuteurs et sont mises en lien avec l’enseignement du français langue étrangère et la conception de cours sensibles aux apports de la sociolinguistique.