Γυναικείες μορφές στον Ηρόδοτο: λογοτεχνική διάπλαση και επιδράσεις

Abstract

Ο Ηρόδοτος, στην προσπάθειά του να συνθέσει και να ερμηνεύσει μια μεγάλη σύγκρουση, θέλησε να εκκινήσει την έρευνά του από τον κόσμο της Ανατολής, στις ρίζες του οποίου τοποθετείται ο ασιατικός δεσποτισμός. Ο απόλυτος Πέρσης μονάρχης με την απεριόριστη εξουσία και το αμέτρητο πλήθος των υποτακτικών, με μια αστείρευτη επεκτατική διάθεση, αλλά και με τη χλιδή και την αλαζονεία του, προξενεί περισσότερο τρόμο παρά σεβασμό, και αποτελεί εν πολλοίς μια φιγούρα που έλκει και προκαλεί τη θεϊκή οργή, και σαφώς απορρίπτεται από το φιλελεύθερο ελληνικό κοινό της Ιστορίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το χάσμα ανάμεσα στον ηγεμόνα και στους αρχομένους είναι αγεφύρωτο και περιλαμβάνει προδιαγεγραμμένους ρόλους. Εντούτοις, σε ορισμένες περιστάσεις, παρεμβάλλονται στο ανωτέρω δίπολο γυναίκες-βασίλισσες, Περσίδες ή μη, με πρόθεση να διεκδικήσουν και να αποκτήσουν εξουσιαστικό μερίδιο. Η διακριτή θέση τους δίπλα στον δεσπότη δεν αμφισβητείται, αλλά είναι όντως αξιοπρόσεκτο ότι μέσω αυτών ο Ηρόδοτος «προτείνει» εναλλακτικούς τρόπους-στάσεις απέναντι στην παντοδυναμία του Πέρση μονάρχη. Στόχος της ερευνητικής μου προσπάθειας ήταν η διερεύνηση του χαρακτήρα, της δράσης και του ρόλου έξι επιφανών ηρωίδων που κατάφεραν να ξεχωρίσουν μέσα σε ένα αυστηρά ανδροκρατούμενο περιβάλλον και σε ορισμένες περιπτώσεις να επηρεάσουν τον ιστορικό ρου (π.χ. ο Ηρόδοτος εμφανίζει την Άτοσσα να αλλάζει την επεκτατική πολιτική του Δαρείου, ενώ η βάρβαρη Τόμυρις φονεύει τον μεγάλο Κύρο). Ο ιστορικός επιλέγει γυναικείες φιγούρες –όχι ανδρικές– προκειμένου να υποδείξει πως ο πανίσχυρος ηγέτης δεν είναι άτρωτος, αλλά γήινος, με εκμεταλλεύσιμα ελαττώματα και «αχιλλείους πτέρνες». Σημαντικό κομμάτι της έρευνας αποτέλεσε η ανίχνευση των πιθανών πηγών του Ηροδότου, οι οποίες προσέφεραν την πρώτη ύλη για τη διαμόρφωση των πορτραίτων των ηρωίδων του. Τούτες οι πηγές αναζητήθηκαν κατά κανόνα σε ανατολικές μυθιστορικές διηγήσεις ή θρύλους που χάνονταν πίσω στον χρόνο και έφθασαν έως τον ταξιδιώτη ιστορικό είτε σε γραπτή μορφή είτε, κυρίως, σε προφορική εξιστόρηση. Οπωσδήποτε όμως υπήρχαν και άλλες λογοτεχνικές «περιοχές» με επίκεντρο τον ελληνικό χώρο, που προσέφεραν τα δικά τους μοντέλα προς μίμηση. Έτσι, καταβλήθηκε προσπάθεια να εντοπιστούν οι επιδράσεις της αρχαίας τραγωδίας κατά τη σκιαγράφηση των ηροδότειων πρωταγωνιστριών μέσα από την αντιπαραβολή τους με κλασικές γυναίκες της αθηναϊκής δραματουργίας, κάποιες από τις οποίες ίσως θα είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει εν δράσει και ο ίδιος ο Ηρόδοτος κατά το διάστημα της παραμονής του στην Αθήνα του Περικλή. Ωστόσο, οι ηροδότειες βασίλισσες, εκτός από τον δυναμικό ρόλο τους, τραβούν την προσοχή μας με κάτι πιο σημαντικό: αποκαλύπτουν πτυχές του αέναου χαρακτήρα του θηλυκού που οργανώνει, που θέλγει, που ριψοκινδυνεύει και που, όταν πλήττεται, ενεργοποιεί τους κατάλληλους μηχανισμούς αυτοάμυνας και δεν διστάζει να καταφύγει στον δόλο, στην εξαπάτηση και στο τέχνασμα, προκειμένου να κατορθώσει να επιβιώσει. Υπό αυτή την οπτική δεν αποτελούν μόνο λογοτεχνικές φιγούρες, αλλά προσωπικότητες που εκπέμπουν διαχρονικά μηνύματα.