Η (ανα)συγκρότηση της επιστημονικής γνώσης στο σχολείο: κοινωνιογλωσσολογική ανάλυση εκπαιδευτικών πρακτικών

Abstract

AbstractThe study lies on the socio-semiotic approach to language, as proposed by the Systemic Functional Linguistics (SFL), according to which educational discourse’s lexicogrammatical choices play a crucial role in the (re)construing of students’ experience towards educational/scientific knowledge (Halliday, 1999∙ Halliday & Martin, 2004∙ Painter, 1999). From this aspect, school textbooks as educational practices constitute a rather interesting area for the investigation of socio-semiotic realizations.The main question of the study is how the transition from the first to the latest grades of elementary education implies the school texts’ stepwise academic recontextualization towards the different scientific disciplines. Our concern is to highlight the lexicogrammatical resources through which the textbooks of science and history construe specialized knowledge.For the investigation of these linguistic practices, we adopt the conceptual and analytical framework of SFL that has been used in a wide range οf research around different aspects of school discourse. As the English-speaking bibliography regards, research has shown education’s special socio-semiotic nature mainly through the investigation of the school textbooks’ formal speech (Coffin, 2006; Halliday, 2004α, 2004b, 2004c; Halliday & Martin, 2004; Martin, 2004a, 2004b, 2004c; Schleppegrell, 2004). An amount of research following SFL also regards the discourse of various aspects of greek education (Giannisi & Kondyli, 2013∙ Κονδύλη & Αρχάκης, 2004∙ Κονδύλη & Δούκα, 2006∙ Kondyli & Lykou, 2008∙ Κονδύλη & Μανιού, 2007∙ Μανιού & Κονδύλη, 2011∙ Παϊζη & Κονδύλη, 2011∙ Παπαγιαννόπουλος & Κονδύλη, 2014).The corpus of the study, which consists of 201 chapters drawn from the Environmental Study, Science and History textbooks – from first to sixth grade of elementary school -, was analyzed in terms of transitivity (ch.5), grammatical metaphor (ch.6), conjunction (ch. 7) and lexical density (ch. 9), while in a sample of these was studied the parameter of thematic choices (ch. 8). The findings were at the same time regarded on the basis of different school genres (ch. 10), aiming at the parallel consideration of the two linguistic layers, register and genre. The recontextualization of the English grammar’s semantic and lexicogrammatical classes into the greek linguistic system for the aims of the study has been considered of particular importance.The study of the textbooks moved along with the investigation of the relevant texts of the formal linguistic planning of Pedagogic Institute (ch.3.) and provided us an overall view of the continuous reconstructions of the two school subjects during elementary education. The analysis of the textbooks confirms the continuous reconstruction of the scientific fields since for the realization of the different instructional discourses specialized lexicogrammatical syndromes emerge (ch. 12 – 16). The analysis, (both “in” and “above” clause) shows the distinct lexicogrammatical choices by which different kinds of meaning are realized, construing thus technical taxonomies of science and abstractive interpretation of history. In this way, the linguistic recourses that determine – but largely remain obscure – particular educational practices are highlighted.

ΠερίληψηΗ παρούσα έρευνα κινείται στο πλαίσιο της κοινωνιοσημειωτικής θεώρηση της γλώσσας που προτείνει η συστημική λειτουργική γλωσσολογία (ΣΛΓ), σύμφωνα με την οποία η λεξικογραμματική του εκπαιδευτικού λόγου κατέχει καίριο ρόλο στην αναμόρφωση της εμπειρίας των μαθητριών/-τών προς την κατεύθυνση της σχολικής/επιστημονικής γνώσης (ενδ. Halliday, 1999∙ Halliday & Martin, 2004∙ Painter, 1999). Υπ’ αυτό το πρίσμα, τα σχολικά εγχειρίδια ως εκπαιδευτικές πρακτικές αποτελούν σημαντικές περιοχές (ανα)συγκρότησης της γνώσης και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ευκαιρία ανάδειξης κοινωνιοσημειωτικών πραγματώσεων.Βασικό ζητούμενο της έρευνας είναι το πώς η σταδιακή μετάβαση από τις πρώτες στις τελευταίες τάξεις της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης συνεπάγεται την κλιμακούμενη ακαδημαϊκή αναπλαισίωση των κειμένων των διδακτικών εγχειριδίων στην κατεύθυνση των επιμέρους επιστημονικών πεδίων. Κεντρικό ερευνητικό μέλημα είναι η ανάδειξη των λεξικογραμματικών πόρων με τους οποίους τα εγχειρίδια της Μελέτης Περιβάλλοντος, της Φυσικής και της Ιστορίας του Δημοτικού σχολείου κατασκευάζουν εξειδικευμένη γνώση στην κατεύθυνση της φυσικής και ιστορικής επιστήμης.Για την ανάλυση και την περιγραφή των παραπάνω γλωσσικών πρακτικών αξιοποιήθηκαν τα εννοιολογικά και αναλυτικά εργαλεία της συστημικής λειτουργικής γλωσσολογίας, τα οποία έχουν αξιοποιηθεί σε σημαντικό φάσμα ερευνών γύρω από τις διάφορες εκφάνσεις του λόγου της εκπαίδευσης. Στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία, η σχετική έρευνα έχει αναδείξει την ιδιαίτερη κοινωνιο-σημειωτική φύση της εκπαιδευτικής διαδικασίας, καθώς έχει εξετάσει χαρακτηριστικές όψεις του σχολικού λόγου – με έμφαση στον επίσημο λόγο των σχολικών εγχειριδίων (ενδ. Coffin, 2006∙ Halliday, 2004α, 2004β, 2004γ∙ Halliday & Martin, 2004∙ Martin, 2004α, 2004β, 2004γ∙ Schleppegrell, 2004). Οι έρευνες που σύμφωνα με το υπόδειγμα της ΣΛΓ μελετούν τον εκπαιδευτικό λόγο στις διαφορετικές βαθμίδες του ελληνικού σχολείου, αφορούν τον προφορικό λόγο στο νηπιαγωγείο (ενδ. Giannisi & Kondyli, 2013∙ Κονδύλη & Αρχάκης, 2004∙ Κονδύλη & Δούκα, 2006∙ Kondyli & Lykou, 2008) καθώς και∙τα γραπτά κείμενα των εγχειριδίων και τα γραπτά κείμενα των μαθητών (Κονδύλη & Μανιού, 2007∙ Μανιού & Κονδύλη, 2011∙ Παϊζη & Κονδύλη, 2011∙ Παπαγιαννόπουλος & Κονδύλη, 2014).Το σώμα των δεδομένων της έρευνας αποτελείται από 201 κεφάλαια από τα εγχειρίδια της Μελέτης Περιβάλλοντος, της Φυσικής και της Ιστορίας από την Α΄ έως τη ΣΤ΄ τάξη, τα οποία αναλύθηκαν ως προς το σύστημα της μεταβιβαστικότητας (κεφ. 5), τη γραμματική μεταφορά (κεφ. 6), τη συνδετικότητα (κεφ. 7) και τη λεξική πυκνότητα (κεφ. 9), ενώ σε ένα δείγμα από αυτά εξετάστηκε η παράμετρος της θεματικής οργάνωσης (κεφ. 8). Παράλληλα, μελετήθηκαν τα παραπάνω λεξικογραμματικά ευρήματα υπό το πρίσμα των διαφορετικών σχολικών κειμενικών ειδών, με σκοπό τη συνεξέταση των δύο γλωσσικών στρωμάτων, της λειτουργικής ποικιλίας και του κειμενικού είδους (κεφ. 10). Ιδιαίτερη σημασία έχει η «αναπλαισίωση» των σημασιολογικών και γραμματικών κατηγοριών της αγγλικής γλώσσας στο ελληνικό γλωσσικό σύστημα για τους σκοπούς της έρευνας.Η μελέτη των εγχειριδίων των έξι τάξεων κινήθηκε παράλληλα με την εξέταση των κειμένων του επίσημου γλωσσικού σχεδιασμού του (τότε) Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (ΔΕΠΠΣ, ΑΠΣ, βιβλία δασκάλου) (κεφ. 3), και επέτρεψε τη δημιουργία μιας συνολικής εικόνας για τις συνεχείς ανασυγκροτήσεις των δύο γνωστικών αντικειμένων στη διάρκεια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.Από την ανάλυση των κειμένων των σχολικών εγχειριδίων επιβεβαιώνεται η συνεχής ανασυγκρότηση των επιστημονικών πεδίων, καθώς καταγράφονται ειδικότερα σύνδρομα λεξικογραμματικής πραγμάτωσης των επιμέρους διδακτικών λόγων (κεφ. 12 – 16). Η ανάλυση - τόσο στο εσωτερικό της πρότασης όσο και στο επίπεδο του κειμένου - αναδεικνύει τις διαφορετικές λεξικογραμματικές επιλογές με τις οποίες πραγματώνονται τα διαφορετικά είδη νοήματος σύμφωνα με τα πρότυπα της τεχνικής ταξινόμησης των φυσικών επιστημών και της αφαιρετικής ερμηνείας της Ιστορίας, αντίστοιχα. Με αυτόν τον τρόπο, επισημαίνονται οι γλωσσικοί πόροι που, ενώ καθορίζουν τις ειδικότερες εκπαιδευτικές πρακτικές, παραμένουν σε μεγάλο βαθμό αδιόρατες.