Οι παραδοσιακές πρακτικές υγιεινής στον αγροτικό χώρο, ως πεδίο συγκερασμού και αντιπαράθεσης τοπικών και υπερτοπικών αντιλήψεων: η περίπτωση του νομού Λέσβου

Abstract

The object of this PhD dissertation is the study of traditional hygiene practices in rural areas with particular reference to the island of Lesvos in the North Aegean. The specific hygiene practices are related to wider perceptions and practices defined by ethnic identities and cross-ethnic interactions, and also by social relations and stratifications, the economic structure and infrastructure, as well as by the wider or particular cultural patterns/standards shaped during a historical course from the 19th to the 21st century. Certain fixed predispositions, as well as periodic or permanent changes in the attitude of the population, as a total, or in the attitude of specific social strata and groups, are determined in this context.Based on research data, namely the bibliographic overview of local sources (i.e. newspapers, journals, archives) and the material from the interviews with members of rural communities all over the island, it can be deduced that in the case of Lesvos there are two basic "directions" or perspectives regarding hygiene practices and the treatment of more general health problems. The first one is related to the perspective of higher or middle social strata and particularly of Christians, as well as Muslims living in the city of Mytilene, who adapted relatively easily to the directions of "imported western patterns" regarding hygiene practices and illness treatment, already since the mid 19th century. On the other hand, the second perspective is related to the persistence of financially and socially weaker rural and stock-breeding populations of the region of Lesvos, in maintaining the particular customary hygiene practices that had been shaped over a long historical period, as well as certain therapeutic approaches for various diseases, which were based on an amalgamation of methods and techniques of "medical professionals" with the corresponding practices of empirical doctors and local healers. Significant parameters affecting all the above mentioned differentiations were: a) the transition from the Ottoman period to the administrative structure of the Greek state including all subsequent changes concerning economic, social and cultural facts; b) the emergence of the city of Mytilene, since the 19th century, as an administrative, social and political focal point of the activities taking place on the island, also related to the new historical context shaped by the incorporation of Lesvos into the Greek state at the beginning of the 20th century; c) social (class) oppositions shaped since the 19th century and particularly after the beginning of the 20th century, which intensified the oppositions between social strata or groups and also the contrast between the centre and the region; d) the "culture" of specific social strata and groups (in the more general sense of the term, including both formal education and lessons learnt from wider social interactions and experience) and e) religious perceptions of Lesvians and their impact on hygiene practices and the treatment of health problems.

Αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής είναι η διερεύνηση των παραδοσιακών πρακτικών υγιεινής στον αγροτικό χώρο, με σημείο αναφοράς το νησί της Λέσβου, στο Β. Αιγαίο. Οι συγκεκριμένες πρακτικές υγιεινής συνδέονται με ευρύτερες αντιλήψεις και πρακτικές που προσδιορίζονται από τις εθνοτικές ταυτότητες και τις δι-εθνοτικές αλληλεπιδράσεις, αλλά και τις κοινωνικές σχέσεις και διαστρωματώσεις, την οικονομική διάρθρωση και υποδομή, καθώς και τα ευρύτερα ή ειδικότερα πολιτισμικά πρότυπα, σε μια ιστορική διαδρομή από το 19ο ως τον 21ο αι. Σε αυτό το πλαίσιο καταγράφονται ορισμένες σταθερές προδιαθέσεις, αλλά και περιοδικές ή μόνιμες αλλαγές στάσης του συνόλου του πληθυσμού ή συγκεκριμένων κοινωνικών στρωμάτων και ομάδων, σε σχέση με θέματα υγιεινής και αντιμετώπισης προβλημάτων υγείας. Όπως διαφαίνεται από τα ερευνητικά δεδομένα, δηλαδή τη βιβλιογραφική επισκόπηση των τοπικών πηγών (εφημερίδες, περιοδικά, αρχεία), σε σύνδεση /συνάρτηση με το υλικό που προέρχεται από τις συνεντεύξεις με μέλη αγροτικών κοινοτήτων σε όλη την επικράτεια του νησιού, στην περίπτωση της Λέσβου αναδεικνύονται δύο βασικές «γραμμές» ή οπτικές αντιμετώπισης των πρακτικών υγιεινής και των ευρύτερων προβλημάτων υγείας. Η πρώτη συνδέεται με την οπτική των ανώτερων ή μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, ιδίως των χριστιανών, αλλά και των μουσουλμάνων, ιδιαίτερα μάλιστα όσων κατοικούσαν στην πόλη της Μυτιλήνης, που προσαρμόστηκαν σχετικά εύκολα στις επιταγές των «εισαγόμενων δυτικών προτύπων» όσον αφορά τις πρακτικές υγιεινής και την αντιμετώπιση των ασθενειών, ήδη από τα μέσα περίπου του 19ου αι. H δεύτερη με την επιμονή των ασθενέστερων οικονομικά και κοινωνικά αγροτο-κτηνοτροφικών πληθυσμών της περιφέρειας της Λέσβου, στη διατήρηση των ιδιαίτερων εθιμικών πρακτικών υγιεινής που είχαν διαμορφωθεί σε μεγάλο ιστορικό βάθος χρόνου, καθώς και ορισμένων θεραπευτικών προσεγγίσεων ποικίλων ασθενειών, οι οποίες βασίζονταν σε ένα συγκερασμό των μεθόδων και των τεχνικών των «επιστημόνων ιατρών» με τις αντίστοιχες των πρακτικών γιατρών και των τοπικών θεραπευτών. Σημαντικές παράμετροι σε όλες τις παραπάνω διαφοροποιήσεις, αποτέλεσαν: α) Η μετάβαση από την οθωμανική εποχή στη διοικητική διάρθρωση του ελληνικού κράτους, με όλες τις συνακόλουθες αλλαγές όσον αφορά τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά δεδομένα. β) Η ανάδειξη της πόλης της Μυτιλήνης ως διοικητικού, κοινωνικού και πολιτικού επίκεντρου των δραστηριοτήτων του νησιού, ήδη από το 19ο αι., σε συνάρτηση (και) με τη νέα ιστορική συγκυρία της ένταξης της Λέσβου στο ελληνικό κράτος από τις αρχές του 20ου αι. γ) Οι κοινωνικές (ταξικές) αντιθέσεις που διαμορφώθηκαν, ήδη από το 19ο αι., αλλά ιδιαίτερα μετά τις αρχές του 20ου αι., οξύνοντας τις αντιθέσεις μεταξύ κοινωνικών στρωμάτων ή ομάδων, αλλά και την διάκριση κέντρου - περιφέρειας. δ) Η «παιδεία» συγκεκριμένων κοινωνικών στρωμάτων και ομάδων (με τη γενική έννοια του όρου, που συμπεριλαμβάνει τόσο την «επίσημη» εκπαίδευση, όσο και τα διδάγματα που αντλούνται από την ευρύτερη κοινωνική συναναστροφή και εμπειρία). ε) Οι θρησκευτικές αντιλήψεις των Λέσβιων και η επίδρασή τους στις πρακτικές υγιεινής και στην αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας.