Σφραγίσματα σε κεράμους και πλίνθους από τη Νικόπολη: συμβολή στη μελέτη των ενσφραγιστών οικοδομικών προϊόντων της πρωτοβυζαντινής περιόδου

Abstract

The current thesis, concerning the stamped building materials (tiles and bricks) from Early Byzantine Nikopolis in Epirus, forms part of a topic, so far generally unknown in the Greek bibliography and beyond the scholars’ interest. The related unpublished material, distinguished for its quantity and variety, comes from the most important and thoroughly excavated monuments of the city, the city-walls and the three basilicas A, B and C. The catalogue (Part B) includes 995 examples of stamped tiles and bricks organized in four broad categories according to the way that the sealing was made: a) with use of a stamp; b) with incised mold; c) with use of an incision tool (spike, pointed reed, wooden rod etc); d) with finger grooves. The main objective has been the typological classification of the sealings, the majority of which is dated during the erection of the corresponding buildings (5th-6th c.), later examples have been also identified, such as samples of Roman and Hellenistic stamps on bricks and tiles in second use. The great variety of sealing types as well as the uniqueness of some sealings are characteristics of the material. The dominance of the symbol of the cross on the sealings of tiles and bricks from Nikopolis, proves that their manufacture was most likely done on behalf of the church, thus highlights the role of the church in the construction process and constitutes evidence for the existence of private, ecclesiastical lands of clay sources or tile workshops. What further makes the related material an exceptional case, is the fact that it also includes stamped tiles, which to-date constitute the sole example of the Early Byzantine period from Greece. Additionally, the use of stamp consists one more feature of the local production, the specifics of which are attributed to influences of the Italian peninsula, but also to earlier Roman tradition. Furthermore, the study investigates in a wide perspective the diachronic practice of stamping building products, presenting an overview of this, and provides as far as possible a comprehensive catalogue of the stamped building products in Greece and beyond, which constitutes a kind of corpus, permitting general observations and comparisons. Finally, issues related to manufacture and workshops are discussed, presenting -in more detail- the manufacture features of the stamped Roman and Early Byzantine tiles and bricks of the local production.

Η παρούσα μελέτη αφορά στα ενσφράγιστα οικοδομικά προϊόντα της πρωτοβυζαντινής Νικόπολης και εντάσσεται σε μια, αρκετά άγνωστη για τον ελλαδικό χώρο θεματική ενότητα, η οποία δεν έχει μέχρι στιγμής προσελκύσει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον των ερευνητών. Το σχετικό αδημοσίευτο υλικό, το οποίο διακρίνεται για την ποσότητα και την ποικιλία του, προέρχεται από τα σημαντικότερα ανεσκαμμένα πρωτοβυζαντινά μνημεία της Νικόπολης: τα τείχη και τις βασιλικές Α, Β και Δ. Πραγματοποιείται η τυπολογική κατάταξή του με βάση την αρχική ένταξη των 995 κεράμων και των πλίνθων του καταλόγου σε τέσσερεις γενικές κατηγορίες, ανάλογα με τον τρόπο εφαρμογής του σφραγίσματος: με χρήση σφραγίδας, με χάραξη στο καλούπι, με χρήση εργαλείου ή με δακτυλιές. Στη συνέχεια διακρίνονται οι επιμέρους σφραγιστικοί τύποι και επιχειρείται η χρονολόγηση αυτών με βάση την τυπολογία, τα ανασκαφικά παράλληλα και τα μνημεία προέλευσης. Η πλειονότητα των παραδειγμάτων εντάσσεται στην εποχή της ανέγερσης των αντίστοιχων οικοδομημάτων (5ος-6ος αι.), ενώ δεν λείπουν και μεταγενέστεροι τύποι, αλλά και σφραγίσματα ρωμαϊκών ή ελληνιστικών χρόνων προερχόμενα από πλίνθους ή κεράμους σε δεύτερη χρήση. Η μεγάλη ποικιλία των τύπων και η μοναδικότητα ορισμένων εξ αυτών αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία του υλικού. Η κυριαρχία του συμβόλου του σταυρού στα σφραγίσματα της Νικόπολης, αναδεικνύει τον ρόλο της εκκλησίας στην οικοδομική διαδικασία και ταυτόχρονα αποτελεί σημαντική ένδειξη για την ύπαρξη εκκλησιαστικών πλινθοκεραμείων ή/και γαιών αργιλοληψίας. Οι ενσφράγιστοι κέραμοι της Νικόπολης συνιστούν μοναδικά ανάλογα παραδείγματα της πρωτοβυζαντινής περιόδου από τον ελλαδικό χώρο, καθώς σε όλες τις γνωστές μέχρι στιγμής περιπτώσεις απαντούν οι ενσφράγιστες πλίνθοι. Παράλληλα, και η τεχνική του σφραγίσματος που ακολουθείται, δηλαδή η χρήση της σφραγίδας, αποτελεί πρόσθετο χαρακτηριστικό της τοπικής παραγωγής, οι ιδιαιτερότητες της οποίας αποδίδονται σε επιρροές του ιταλικού χώρου, αλλά και της προϋπάρχουσας ρωμαϊκής παράδοσης. Με αφορμή το υλικό της Νικόπολης, η μελέτη διαπραγματεύεται και γενικότερα το ζήτημα της σφράγισης οικοδομικών προϊόντων, παρουσιάζοντας συνοπτικά τη διαχρονική εμφάνιση της πρακτικής, και αναλυτικά το σύνολο του συγκριτικού υλικού της πρωτοβυζαντινής περιόδου, το οποίο συγκροτεί ένα είδος corpus που διευκολύνει παραλληλισμούς και γενικές διαπιστώσεις. Τέλος, υπεισέρχεται και σε ζητήματα που σχετίζονται με την κατασκευή και τα εργαστήρια παραγωγής, παρουσιάζοντας διεξοδικότερα τα κατασκευαστικά στοιχεία των ενσφράγιστων ρωμαϊκών και πρωτοβυζαντινών πλίνθων και κεράμων της τοπικής παραγωγής.