Γυναίκες ιατροί στην Αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο

Abstract

In this doctoral thesis on "Women Physicians in ancient Greece and Byzantium," it is attempted a detailed record of the biographies and the achievements of women doctors, midwives, pharmacists and servants in Greek antiquity and Byzantium. Due to the absence of direct sources, the material was drawn from indirect references to men's physicians’ works, historians and encyclopaedists, as well as from inscriptions and dedications. Various projects with pornographic contents of those years provide information mainly regarding the anatomy. In prehistoric times, there is evidence of a matriarchal society in different periods. The important role of women in society will emerge even in medicine. The woman is the one who treats the patient and seeks appropriate treatment, so through her experience she becomes an indispensable handmaid. The woman, as the main body offertility, would become a symbol of virginal purity, pregnancy, birth and postpartum, while fertility and healing properties coexist in various female deities' nature such as Artemis. Athena, Hera, Eileithyia and Venus. The mythological beginning of medicine has its roots in Centaur Chiron and Asclepius, who with his daughters, Hygieia, Iaso, Aceso and Panacea, will form a mythological medical team. In the epics of Homer is mentioned a number of therapists, witches and sorceresses, such as Hebe, Hecate, Circe. Medea and Helen. Despite the important status of female deities and their therapeutic properties in mythology and religion, in daily life of antiquity women doctors or midwives live in the shadow of men, and their achievements are neglected. The development of philosophical thought in Greek antiquity, as a result of social and economic boom, was crystallized by various philosophical currents in numerous timeless philosophical schools, where the development of medicine found fertile ground as well, strongly linked to the philosophy. Women doctors contributed to this development in spite of the sexism of philosophical circles, and they achieved a strong presence. There are references that at least 18 women studied at the School of Pythagoras. The most famous were Theano, Aisara, Miya and Arginoti. Moreover, the important role of women in the field of obstetrics is proved, among others, by the fact that the midwife Fainareti, referred as mother of Hippocrates, but also as mother of Socrates, and even in the myth of Agnodikis and history Fanostratis, as one of the first great and named midwives of Ancient Greece. Apart from metropolitan Greece, women doctors are standing out in the ancient Greek world region too. In Egypt, the Greek origin queen, Cleopatra VII, will write on cosmetics and pharmacology. Her name is confused with Cleopatra, Galen's assistant, Cleopatra the alchemist, Cleopatra the gynecologist, and Metrodora Cleopatra, a fact that requires scientific research. While examining the contribution of women doctors of antiquity in the development of medicine we should not forget the contribution of ancient prostitutes, such as Simetha, Filenida and Alcinous. This consists of therapeutic interventions in sexually transmitted diseases and their knowledge on the anatomy of the human body. In the Roman era the medicine was mainly practiced by slaves, freedmen, and the Greeks who migrated to Rome and soon became known for their skills. The most famous Greeks among them were Filina, Elefantis, Salpea, Olympias, Sotira, Zinais, Filonili, Samithra, Xaniti, Lais and Thais. There were of course many women, especially slaves with Roman names, but definitely with Greek education, in terms of medicine, such as Melitene, Venuleia Sosis and Iulia Sophia. The Greek culture also embraced many upper class women, like Messalina, Livia, Octavia, Julia and Antonia. In Byzantine times medicine was practiced by women of the aristocracy and several empresses, such as Pulcheria and Eudocia, and Princess Julia Anicia. The later Saints of the Greek Orthodox Church, such as St. Thekla, had played an important role in medicine of that time. The most famous Byzantine physician midwife was Aspasia, who introduced a number of innovative surgical procedures and is mentioned by Aëtius of Amida. The number of women doctors, midwives, pharmacists and servants in Greek antiquity and Byzantium indicates the equivalent in importance role of women doctors than men for the development of medicine in those times. Modern science has to recognize this role, and we are confident that this thesis contributes to this purpose.

Στη διδακτορική διατριβή με θέμα «Οι γυναίκες ιατροί στην Αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο», επιχειρείται μία λεπτομερής καταγραφή των βιογραφιών και των επιτευγμάτων γυναικών ιατρών, μαιών, φαρμακοπολών και θεραπαινίδων κατά την Ελληνική αρχαιότητα και το Βυζάντιο. Η απουσία άμεσων πηγών είχε ως αποτέλεσμα το υλικό να αντληθεί από έμμεσες αναφορές σε έργα ανδρών ιατρών, ιστορικών και εγκυκλοπαιδιστών, όπως επίσης από επιγραφές και αναθήματα. Διάφορα έργα με πορνογραφικό περιεχόμενο εκείνων των χρόνων μας προσφέρουν κυρίως πληροφορίες που αφορούν στην ανατομία. Κατά τους προϊστορικούς χρόνους υπάρχουν ενδείξεις για μια κοινωνία μητριαρχική σε διάφορες περιόδους. Ο σημαντικός ρόλος της γυναίκας στην κοινωνία θα αναδειχθεί ακόμη και στην ιατρική. Η γυναίκα θα είναι εκείνη που θα περιθάλψει τον πάσχοντα και που θα αναζητήσει την κατάλληλη θεραπεία και που μέσω της εμπειρίας της θα καταστεί η απαραίτητη θεραπαινίδα. Ως κύριος φορέας της γονιμότητας η γυναίκα θα γίνει σύμβολο της παρθενικής αγνότητας, της κύησης, του τοκετού και της λοχείας, ενώ οι γονιμικές και θεραπευτικές ιδιότητες θα συνυπάρξουν στη φύση διάφορων γυναικείων θεοτήτων, όπως της Αρτέμιδας, της Αθηνάς, της Ήρας, της Ειλειθυίας και της Αφροδίτης. Η μυθολογική αφετηρία της ιατρικής έχει τις ρίζες της στον Κένταυρο Χείρων και τον Ασκληπιό, ο οποίος με τις κόρες του, την Υγεία, την Ιασώ, την Ακεσώ και την Πανάκεια θα σχηματίσει μια μυθολογική ιατρική ομάδα. Στα έπη του Ομήρου αναφέρεται μία σειρά από θεραπεύτριες, μάγισσες και φαρμακίδες, όπως η Ήβη, η Εκάτη, η Κίρκη, η Μήδεια και η Ωραία Ελένη. Όμως, παρά τη σπουδαία θέση των γυναικείων θεοτήτων και των θεραπευτικών τους ιδιοτήτων στη μυθολογία και στη θρησκεία, στην καθημερινή ζωή της αρχαιότητας οι γυναίκες ιατροί ή μαίες μένουν στη σκιά των ανδρών, ενώ τα επιτεύγματα τους παραβλέπονται. Η ανάπτυξη του φιλοσοφικού στοχασμού στην Ελληνική αρχαιότητα ως απόρροια της κοινωνικής και οικονομικής άνθισης αποκρυσταλλώθηκε με τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα στις πολυάριθμες διαχρονικά φιλοσοφικές σχολές, στις οποίες βρήκε πρόσφορο έδαφος και η ανάπτυξη της ιατρικής, αφού συνδέθηκε άρρηκτα με τη φιλοσοφία. Σε αυτή την ανάπτυξη συνέβαλαν και οι γυναίκες ιατροί που παρά την ανδροκρατία των φιλοσοφικών κύκλων μπόρεσαν και αυτές να έχουν μια έντονη παρουσία. Υπάρχουν αναφορές πως τουλάχιστον 18 γυναίκες μαθήτευσαν στη Σχολή του Πυθαγόρα. Οι περισσότερο γνωστές ήταν η Θεανώ, η Αισάρα, η Μυΐα και η Αργινώτη. Επιπλέον, τη σπουδαία θέση της γυναίκας στο χώρο της μαιευτικής θα τη διαπιστώσουμε εκτός των άλλων και από το γεγονός ότι η μαία Φαιναρέτη αναφέρεται ως μητέρα του Ιπποκράτη, αλλά και ως μητέρα του Σωκράτη, όπως ακόμη και από το μύθο της Αγνοδίκης και την ιστορία της Φανοστράτης, μίας από τις πρώτες σπουδαίες και επώνυμες μαίες της Αρχαίας Ελλάδας. Εκτός από τη μητροπολιτική Ελλάδα στην περιφέρεια επίσης του Ελληνικού κόσμου της αρχαιότητας θα διακριθούν οι γυναίκες ιατροί. Στην Αίγυπτο η ελληνικής καταγωγής βασίλισσα, η Κλεοπάτρα Ζ', θα συγγράψει περί κοσμητικής και φαρμακολογίας. Το όνομα της συγχέεται με την Κλεοπάτρα, τη βοηθό του Γαληνού, την Κλεοπάτρα την αλχημίστρια, τη γυναικολόγο Κλεοπάτρα, αλλά και τη Μητροδώρα Κλεοπάτρα, γεγονός που χρήζει επιστημονικής έρευνας. Εξετάζοντας τη συνεισφορά των γυναικών ιατρών της αρχαιότητας στην ανάπτυξη της ιατρικής δε θα πρέπει να παραλείψουμε και εκείνη των αρχαίων εταίρων, όπως της Σιμαίθας, της Φιλαινίδας και της Αλκινόης. Αυτή συνίσταται στις θεραπευτικές τους παρεμβάσεις στα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, αλλά και στις γνώσεις τους περί της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος. Στη Ρωμαϊκή Εποχή την ιατρική ασκούσαν κυρίως οι δούλοι, οι απελεύθεροι, αλλά και οι Έλληνες που μετανάστευσαν στη Ρώμη και σύντομα έγιναν γνωστοί για τις ικανότητές τους. Ανάμεσα τους οι περισσότερο γνωστές Ελληνίδες υπήρξαν η Φιλίνα, η Ελεφαντίς, η Σάλπη, η Ολυμπιάς, η Σωτήρα, η Ζηναΐς, η Φιλονίλη, η Σαμίθρα, η Ξανίτη, η Λαϊς και η Θαϊς. Υπήρξαν φυσικά και πολλές γυναίκες, κυρίως απελεύθερες με Ρωμαϊκά ονόματα, αλλά σίγουρα Ελληνική παιδεία, όσον αφορά στην ιατρική, όπως η Melitene, η Venuleia Sosis και η Iulia Sophia. Την Ελληνική παιδεία ασπάστηκαν και αρκετές γυναίκες ανώτερης κοινωνικής τάξης όπως η Μεσσαλίνα, η Λιβία, η Οκταβία, η Ιουλία και η Αντωνία. Στην εποχή του Βυζαντίου άσκησαν την ιατρική γυναίκες της αριστοκρατίας και αρκετές αυτοκράτειρες, όπως η Ευδοκία και η Πουλχερία, αλλά και η Πριγκίπισσα Ιουλία Ανικία. Σημαντικό ρόλο ακόμη στην ιατρική εκείνων των χρόνων διαδραμάτισαν και οι μετέπειτα Αγίες της Ελληνικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, όπως η Αγία Θέκλα. Η πιο γνωστή βυζαντινή ιατρός-μαία υπήρξε η Ασπασία, η οποία εισήγαγε μία σειρά από καινοτόμες χειρουργικές επεμβάσεις και μνημονεύεται από τον Αέτιο τον Αμιδηνό. Το πλήθος των γυναικών ιατρών, μαιών φαρμακοπολών και θεραπαινίδων κατά την Ελληνική αρχαιότητα και το Βυζάντιο μαρτυρά τον ισάξιο σε σπουδαιότητα ρόλο των γυναικών με εκείνο των ανδρών ιατρών για την ανάπτυξη της ιατρικής σε εκείνους τους χρόνους. Η σύγχρονη επιστήμη οφείλει να αναγνωρίσει αυτό το ρόλο, σκοπός για τον οποίο έχουμε την πεποίθηση ότι συμβάλει η παρούσα διδακτορική διατριβή.