The farmhouse at Agios Konstantinos, in the village Dimitra of Grevena: contribution to the study of the Hellenic farmhouse in Macedonia

Abstract

The doctoral thesis consists of six parts and two appendixes. In the first part, the geographical framework, the physical environment and the historical background are discussed. The farmhouse of Agios Konstantinos is located towards the southeast side of the Grevena prefecture, in the region of Hasia, near the village of Dimitra. The essay touches on geographical matters and those of the natural environment. The etymology of the name Grevena, also, has a role here, because the very name of the prefecture can give some clues about its broader environment. The geology and geomorphology of the region, the climate, the hydrology, the flora and the fauna are also discussed in detail. Furthermore, the historical context, to which any monument belongs, is one of the basic parameters examined in the first part too. The farmhouse belongs to the Hellenistic period and flourished for almost one and a half centuries. According to the archaeological finds discovered on the site, the farmhouse was built in the late 3rd century BC and was abandoned in the early 1st century BC. The most significant historic events of this period, related to Macedonia and the region of Upper Macedonia in particular, are set forth in the dissertation: some might even have a bearing on the farmhouse’s erection or its abandonment. In the second part of the dissertation, the wider archeological context of the farmhouse is introduced. The history of the archaeological research in the region of Grevena and particular of the Agios Konstantinos site are presented. The farmhouse, as observed, belongs to a rich archaeological environment, which until some years ago was almost terra incognita. The first investigations appear hereabouts in the 19th century, while systematic archaeological research in west Macedonia in general begins in 1930 and, more specifically in the region of Grevena in 1980. The results of those investigation have formed an image of the archaeological landscape for the wider area, and the archaeological landscape of Agios Konstantinos in particular. The excavations at the archaeological site of Agios Konstantinos, from 2008 until 2012, has revealed, apart from the specific farmhouse, architectural finds that belong to a wide chronological frame, a fact that proves the uninterrupted use of this site down the centuries. In the third part, some main concerns relating to ancient Greek farmhouses emerge in the account of the archaeological research. First, a presentation of the issue of terminology is attempted. The term “farmhouse”, often a focus of disagreement between researchers, is contemplated. In this dissertation, the term “farmhouse” is used as the translation of the Modern Greek term αγροικία, which means “the house in the fields”. The typology of the farmhouses is then presented, taking into account the different views of the research community. The presentation of the archaeological and excavated data makes up the forth part of the essay. The farmhouse has a rectangular plan, whose total area is about 770 sq. meters. It consists of eleven rooms around an enclosed courtyard. The architectural elements of these rooms, such as floors, the courtyard, roofed spaces, the rooms, the kiln, the building materials and the plasters retrieved in the andron and in other rooms of the farmhouse are presented individually and thoroughly. In the fifth part, the catalogue of all the portable finds comes. This catalogue contains the building materials; the rims, handles and bases of the pottery fragments, as well as the intact vessels; all of the small objects and the coins that have been located in the farmhouse area. In the sixth part, the thesis continues with some general remarks about the farmhouse of Agios Konstantinos, derived from the study of the archaeological finds. First, the size of the property and the status of its ownership are investigated. Τhere are two main types of ownership operating in Classic and Hellenistic Greece, the public and the private. Such property could be either leased or purchased. According to the written sources, the size of the property varies by the social class of its owner. Ιn the case of the farmhouse of Agios Konstantinos, the evidence suggests that it was a large private property, owned by a wealthy citizen, who supervised the production of an adjacent workshop, that of Building Γ, as well as, the agricultural activities of a potential farm. Next, the question of the permanent or seasonal residence of the farmhouse is approached. The criteria, which determine one form of occupation or another, are set out. The different views of researchers are presented. Concluding that the permanent residence of the farmhouse is the answer to the question. Consequently, clues are sought, which support the presence (or not) of the workforce of the farmhouse and the regime under which they lived and worked. In addition, the dating of the farmhouse, according to the archaeological evidence, is reviewed and some thoughts about the potential facts that led to the abandonment of the farmhouse are made. Some thoughts are presented regarding the potential presence of an urban center very close by to the building and another one a little further off. The ways of interconnection between the farmhouse and other residential areas are also examined. The sixth part ends with the conclusions on what has been discovered. In Appendix 1, the study of the farmhouse’s animal bones is presented. This study also contributes to the integrated knowledge to the general topic. The archaeologist Dr. G. Kazantzis has prepared this segment. The results are useful not only for the clarification of the farmhouse’s animal management and nutritional habits of its inhabitants, but also for the knowledge of the natural environment of the wider area. In Appendix 2, the published Hellenistic farmhouses, brought to light by archaeological excavations in the region of Macedonia are mentioned. Totally sixteen farmhouses are so far known. They are arranged in a catalogue, with just the basic published archaeological data.

Η διατριβή αποτελείται από 6 κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται η παρουσίαση του γεωγραφικού και φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής και του ιστορικού πλαισίου στο οποίο εντάσσεται η αγροικία. Η αγροικία του Αγίου Κωνσταντίνου βρίσκεται στα νοτιοανατολικά του Νομού Γρεβενών, στην περιοχή των Χασίων, στο χωρίο Δήμητρα. Στη διατριβή θίγονται γεωγραφικά ζητήματα καθώς και θέματα σχετικά με το φυσικό περιβάλλον της περιοχής. Γίνεται επίσης η παρουσίαση της ετυμολογίας του τοπωνυμίου "Γρεβενά", η οποία θα μπορούσε να υποδείξει κάποια ιδιαίτερα στοιχεία του ευρύτερου περιβάλλοντος. Εξετάζονται επίσης λεπτομερώς η γεωλογία και γεωμορφολογία της περιοχής, το κλίμα, η υδρολογία, η χλωρίδα και η πανίδα . Επιπλέον στο πρώτο μέρος εξετάζεται το ιστορικό πλαίσιο, στο οποίο εντάσσεται η αγροικία. Το κτήριο εντάσσεται στην ελληνιστική περίοδο και άκμασε για σχεδόν ενάμιση αιώνα. Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα που ανακαλύφθηκαν, η αγροικία χτίστηκε στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ. και εγκαταλείφθηκε στις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ. Στη διατριβή παρατίθενται τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα αυτής της περιόδου, που σχετίζονται με τη Μακεδονία και ειδικότερα την περιοχή της Άνω Μακεδονίας: ορισμένα από αυτά τα γεγονότα θα μπορούσαν να σχετίζονται με την ανέγερση ή την εγκατάλειψη της αγροικίας.Στο δεύτερο μέρος της διατριβής παρουσιάζεται το ευρύτερο αρχαιολογικό περιβάλλον της αγροικίας. Παρουσιάζεται η ιστορία της αρχαιολογικής έρευνας στην περιοχή των Γρεβενών και ειδικότερα της περιοχής του Αγίου Κωνσταντίνου. Η αγροικία, όπως παρατηρήθηκε, ανήκει σε ένα πλούσιο αρχαιολογικό περιβάλλον, το οποίο μέχρι πριν από μερικά χρόνια ήταν σχεδόν terra incognita. Οι πρώτες έρευνες ξεκινάνε τον 19ο αιώνα, ενώ η συστηματική αρχαιολογική έρευνα στη Δυτική Μακεδονία αρχίζει το 1930 και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή των Γρεβενών το 1980. Τα αποτελέσματα των ερευνών αυτών διαμόρφωσαν την εικόνα του αρχαιολογικού τοπίου της ευρύτερης περιοχής και ειδικότερα του αρχαιολογικού τοπίου του Αγίου Κωνσταντίνου. Οι ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο του Αγίου Κωνσταντίνου που πραγματοποιήθηκαν από το 2008 έως το 2012, αποκάλυψαν, εκτός από τη συγκεκριμένη αγροικία, αρχιτεκτονικά ευρήματα που ανήκουν σε ένα ευρύ χρονολογικό πλαίσιο, γεγονός που αποδεικνύει την αδιάλειπτη χρήση του χώρου. Στο τρίτο μέρος μέσα από την περιγραφή της αρχαιολογικής έρευνας αναδεικνύονται ορισμένοι βασικοί προβληματισμοί σχετικά με τις αρχαίες ελληνικές αγροικίες. Αρχικά, επιχειρείται μια παρουσίαση του ζητήματος της ορολογίας. Εξετάζεται ο όρος "αγροικία", που συχνά αποτελεί λόγο διαφωνίας μεταξύ των ερευνητών. Στην παρούσα διατριβή, ο όρος "αγροικία" χρησιμοποιείται με την νεοελληνική έννοια του όρου, που σημαίνει "οικία στους αγρούς". Στη συνέχεια παρουσιάζεται η τυπολογία των αγροικιών, λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορετικές απόψεις της επιστημονικής κοινότητας.Η παρουσίαση των αρχαιολογικών δεδομένων και ανασκαφικών ευρημάτων της αγροικίας αποτελεί το τέταρτο μέρος της διατριβής. Η αγροικία έχει ορθογώνια κάτοψη, η συνολική έκταση της οποίας είναι περίπου 770 τετραγωνικά μέτρα. Αποτελείται από έντεκα δωμάτια γύρω από μια κεντρική αυλή. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία των χώρων αυτών, όπως τα δάπεδα, η αυλή, οι στεγασμένοι χώροι, τα δωμάτια, ο κλίβανος, τα οικοδομικά υλικά και τα κονιάματα που ανασύρθηκαν από την αγροικία παρουσιάζονται ξεχωριστά και διεξοδικά.Στο πέμπτο μέρος ακολουθεί ο κατάλογος όλων των κινητών ευρημάτων που εντοπίστηκαν στην αγροικία. Ο κατάλογος αυτός περιλαμβάνει τα οικοδομικά υλικά, την κεραμική, όλα τα μικροαντικείμενα και τα νομίσματα.Στο έκτο κεφάλαιο, διατυπώνονται ορισμένες γενικές παρατηρήσεις για την αγροικία του Αγίου Κωνσταντίνου, οι οποίες προέκυψαν από τη μελέτη των αρχαιολογικών δεδομένων. Πρώτο διερευνάται το μέγεθος και το καθεστώς ιδιοκτησίας της. Στην κλασική και ελληνιστική Ελλάδα υπήρχαν δύο βασικοί τύποι ιδιοκτησίας, η δημόσια και η ιδιωτική. Το κτήριο της αγροικίας θα μπορούσε είτε να είναι μισθωμένο είτε ιδιόκτητο. Σύμφωνα με τις γραπτές πηγές, το μέγεθος της ιδιοκτησίας ποικίλλει ανάλογα με την κοινωνική τάξη του ιδιοκτήτη της. Στην περίπτωση της αγροικίας του Αγίου Κωνσταντίνου, τα στοιχεία δείχνουν ότι επρόκειτο για μια μεγάλη ιδιωτική ιδιοκτησία ενός εύπορου πολίτη, ο οποίος θα πρέπει να επέβλεπε και την παραγωγή του παρακείμενου εργαστηρίου, καθώς και τις γεωργικές δραστηριότητες ενός δυνητικού αγροκτήματος. Στη συνέχεια, τίθεται το ερώτημα της μόνιμης ή εποχιακής εγκατάστασης στην αγροικία. Διατυπώνονται τα κριτήρια που καθορίζουν τη μία ή την άλλη μορφή κατοίκισης. Παρουσιάζονται επίσης οι διαφορετικές απόψεις των ερευνητών σε αυτό το ζήτημα. Η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η αγροικία αποτελεί την μόνιμη κατοικία των ιδιοκτητών της.Στη συνέχεια, αναζητούνται στοιχεία που υποστηρίζουν την παρουσία (ή όχι) εργατικού δυναμικού στην αγροικία και το καθεστώς υπό το οποίο ζούσε και εργαζόταν. Επιπλέον, εξετάζεται η χρονολόγηση της αγροικίας, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά στοιχεία, και διατυπώνονται ορισμένες σκέψεις σχετικά με τα πιθανά γεγονότα που οδήγησαν στην εγκατάλειψη της. Παρουσιάζονται κάποιες σκέψεις σχετικά με την πιθανή παρουσία ενός αστικού κέντρου πολύ κοντά στο κτήριο και ενός άλλου λίγο πιο μακριά. Εξετάζονται επίσης οι τρόποι διασύνδεσης μεταξύ της αγροικίας και άλλων οικιστικών περιοχών. Το έκτο μέρος κλείνει με τα συμπεράσματα σχετικά με τα όσα έχουν μελετηθεί.Στο Παράρτημα 1 παρουσιάζεται η μελέτη του ζωοαρχαιολογικού υλικού της αγροικίας. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε από τον Δρ. Γ. Καζαντζή. Τα αποτελέσματα της μελέτης είναι χρήσιμα όχι μόνο για την αποσαφήνιση της διαχείρισης των ζώων στην αγροικία και των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων της, αλλά και για τη γνώση του φυσικού περιβάλλοντος της ευρύτερης περιοχής.Στο Παράρτημα 2, παρατίθενται οι δημοσιευμένες ελληνιστικές αγροικίες που έφεραν στο φως οι αρχαιολογικές ανασκαφές στην περιοχή της Μακεδονίας. Συνολικά δεκαέξι αγροικίες είναι μέχρι στιγμής γνωστές. Παρουσιάζονται σε κατάλογο μαζί με τα βασικά δημοσιευμένα αρχαιολογικά ευρήματά τους.