Εγγραφές του φόνου στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία: ζητήματα γραφής, αναπαράστασης και ιδεολογικής λειτουργίας: πορτρέτα δολοφόνων εν μέσω κρίσεων

Abstract

The present doctoral dissertation examines inscriptions of murder in contemporary Greek fiction and explores issues of writing, representation, and ideological function. The main texts analysed here are the following: Sotiris Dimitriou’s “The dolls” (The Vein in the Neck, 1998), Eleni Yannakaki’s Cherubim in the Moquette (2006) and Snuff (2010), Ioanna Karystiani’s The Sacks (2010), Vasiliki Petsa’s I Remember (2011), and Petros Markaris’ Crisis Trilogy [Overdue Loans (2010), Termination (2011), Bread, Education, Freedom (2012), and Closing Credits: The Epilogue (2014)]. Other works of modern and contemporary Greek and foreign fiction, as well as non-literary texts of the writers, are also examined in this thesis. Close reading is accompanied by the study of the texts in the light of theories of Political Philosophy and Science, Social Anthropology, and post-structuralist feminism regarding violence, as well as criminological findings on criminogenic factors. The first chapter’s texts are published a decade before what is conventionally perceived as the beginning of the Greek financial crisis. This chapter addresses murder perpetrated by women oppressed by the familial and social environment according to gender stereotypes. The connotations of drowning, issues of marriage, family, motherhood, social class, beauty standards, cleanliness/dirtiness are also analysed here. The second chapter discusses how the intersections of family and society impact on the incubation of young murderers during Metapolitefsi, in some texts published at the beginning of the crisis. Other issues that this chapter explores are toxic masculinity, domestic violence, rape, femicide, and child molestation. The third chapter is focused on crime novels written during the crisis. The novels investigate how the prevailing atmosphere of the crisis forms a specific type of obsessive-compulsive killer, the vigilante serial murderer of the persons who stand as embodiments of the economic-political power and corruption. Suicide because of economic dead-ends, the omnipotence of the international financial system, the intermingling of politics and business, racism, and the exploitation of migrants are also analysed here. Overall, in the fiction of formation (Bildungsroman) examined in this dissertation, murder is depicted largely as a social symptom; while in the older texts murder stands as an (infertile) reaction-arsis, in the more recent texts murder is a reaction-thesis towards an alleged social improvement. The murderer exterminates the (physically and/or socially) weak part and the strong one, respectively. Moreover, and as we move from the earlier texts to the more recent ones, the free indirect speech and the interior monologue are replaced by a more traditional narrative form, which does not dive deeply into the fictional killer’s thoughts. Finally, the texts display characteristics of a new type of naturalism, through which social criticism is exercised. These features include the deterministic interpretation based on which lethal violence is symptomatic of the alienation of the characters due to a morbid family and society. These features also concern the dominant role of the human body and its “impure” functions in the texts. Crisis on the familial, socio-political, and cultural/value level seems to critically influence the formation of the fictional murderer, who is represented as a synecdoche of a violent (in several respects) society.

Η παρούσα διδακτορική διατριβή μελετά εγγραφές του φόνου στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία και διερευνά ζητήματα γραφής, αναπαράστασης και ιδεολογικής λειτουργίας. Τα κύριο λογοτεχνικό corpus της εργασίας συγκροτείται από τα εξής κείμενα: «Οι κούκλες» του Σωτήρη Δημητρίου (Η φλέβα του λαιμού, 1998), Τα χερουβείμ της μοκέτας (2006) και Σναφ (2010) της Ελένης Γιαννακάκη, Τα σακιά (2010) της Ιωάννας Καρυστιάνη, Θυμάμαι (2011) της Βασιλικής Πέτσα, Η Τριλογία της Κρίσεως (Ληξιπρόθεσμα δάνεια, 2010, Περαίωση, 2011, Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία, 2012) και Τίτλοι τέλους. Ο επίλογος (2014) του Πέτρου Μάρκαρη. Επικουρικά εξετάζονται και άλλα έργα της νεότερης και σύγχρονης ελληνικής και ξένης πεζογραφίας, όπως και μη λογοτεχνικά κείμενα των συγγραφέων. Η εκ του σύνεγγυς ανάγνωση συνδυάζεται με τη μελέτη των λογοτεχνικών έργων υπό το πρίσμα θεωριών της Πολιτικής Φιλοσοφίας και Επιστήμης, της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και του μεταδομιστικού φεμινισμού σχετικά με τη βία, καθώς και πορισμάτων της Εγκληματολογίας αναφορικά με τους εγκληματογόνους παράγοντες. Στο πρώτο κεφάλαιο, σε κείμενα της δεκαετίας περίπου πριν από τη συμβατική έναρξη της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, εξετάζεται ο φόνος με δράστριες των οποίων τον βίο έχει προδιαγράψει το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον βάσει των έμφυλων στερεοτύπων. Εδώ αναλύονται επίσης συνδηλώσεις του πνιγμού, ζητήματα γάμου, οικογένειας, μητρότητας, κοινωνικής τάξης, προτύπων ομορφιάς και κοινωνικού φαίνεσθαι, καθώς και το δίπολο καθαριότητας/βρομιάς. Στο δεύτερο κεφάλαιο, σε κείμενα που εκδόθηκαν στην αρχή της κρίσης, διερευνάται η διασταύρωση οικογένειας και κοινωνίας στην επώαση νεαρών δολοφόνων κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο. Άλλα ζητήματα που φωτίζονται εδώ είναι η τοξική αρρενωπότητα, η ενδοοικογενειακή βία, ο βιασμός, η γυναικοκτονία και η παιδεραστία. Στο τρίτο κεφάλαιο, σε αστυνομικά μυθιστορήματα που γράφτηκαν μέσα στην κρίση, την οποία θεματοποίησαν, μελετάται το πώς η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της ύφεσης εμφανίζεται να γεννά έναν συγκεκριμένο τύπο ιδεοληπτικού ανθρωποκτόνου, τον κατ’ εξακολούθηση δολοφόνο-εκδικητή των εκπροσώπων της οικονομικοπολιτικής εξουσίας και διαφθοράς. Παράλληλα, εξετάζονται εδώ η αυτοκτονία λόγω οικονομικών αδιεξόδων, η παντοδυναμία του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος, η πολιτική και επιχειρηματική διαπλοκή, η προδοσία των ιδανικών της Αριστεράς, η εξαργύρωση των αντιδικτατορικών αγώνων, ο ρατσισμός και οι βίαιες πρακτικές του, η εκμετάλλευση των μεταναστών, η διαχείριση της ατομικής και συλλογικής μνήμης. Στα λογοτεχνικά έργα που αναλύονται στη διατριβή αυτή και αποτελούν πεζογραφήματα διάπλασης, ο φόνος παρουσιάζεται εν πολλοίς ως κοινωνικό σύμπτωμα· ως (άγονη) αντίδραση-άρση στα παλαιότερα και ως αντίδραση-θέση για την υποτιθέμενη βελτίωση της κοινωνίας στα νεότερα (αστυνομικά) κείμενα. Αντίστοιχα, στην πρώτη περίπτωση εξοντώνεται το αδύναμο (σωματικά και/ή κοινωνικά) μέλος, ενώ στη δεύτερη το ισχυρό. Επιπλέον, από τον ελεύθερο πλάγιο λόγο και τον εσωτερικό μονόλογο παρατηρείται η μετάβαση σε μια παραδοσιακότερη μορφή αφήγησης, που δεν βυθοσκοπεί τη σκέψη του ανθρωποκτόνου. Τέλος, τα μελετώμενα έργα εμφανίζουν χαρακτηριστικά ενός είδους σύγχρονου νατουραλισμού, μέσω του οποίου ασκείται κοινωνική κριτική. Τέτοια γνωρίσματα είναι η αιτιοκρατική ερμηνεία της θανατηφόρας βίας ως συνέπειας της αλλοτρίωσης των χαρακτήρων εξαιτίας μιας νοσηρής οικογένειας και κοινωνίας, καθώς και ο πρωταγωνιστικός ρόλος του ανθρώπινου σώματος στα κείμενα, και δη της σεξουαλικότητας και των «μιαρών» λειτουργιών του. Η κρίση στο οικογενειακό, κοινωνικοπολιτικό και πολιτισμικό–αξιακό επίπεδο παρουσιάζεται να συμβάλλει καθοριστικά στη διάπλαση του δολοφόνου, που αναπαρίσταται ως συνεκδοχή μιας πολλαπλώς βίαιης κοινωνίας.

Nella presente tesi di dottorato sono analizzati iscrizioni dell'omicidio nella prosa contemporanea greca e sono esaminati questioni concernenti la scrittura letteraria, la rappresentazione e la funzione ideologica. I testi qui analizzati sono "Le bambole" di Sotiris Dimitriou (La Vena Giugulare, 1998), Ι Cherubini della Moquette (2006) e Snuff (2010) di Eleni Yannakaki, I Sacchi (2010) di Ioanna Karistiani, Mi riccordo (2011) di Vassiliki Petsa e La Trilogia della Crisi di Petros Markaris [Prestiti Scaduti (2010), L’Esattore (2011), Pane, Istruzione, Libertà (2012) e Titoli di Coda (2014)]. L' analisi stilistica di testi è combinata qui con il loro lettura alla luce delle teorie di Filosofia e Scienza Politica, Antropologia Sociale e femminismo postmodernismo sulla violenza, nonché di risultati sociologici e criminologici relativi ai fattori che generano criminalità. La crisi a livello familiare, sociopolitico e culturale sembra influenzare definitivamente la formatione dell'assassino, che incarna una società violenta.