Ιδιωτισμοί: γνωσιακή, τυπολογική, διαχρονική μελέτη

Abstract

The aim of the thesis is the crosslinguistic study of idioms on the basis of the theory of conceptual metaphor and metonymy in the more general frame of cognitive linguistics. With idioms speakers approach and process cognitively more or less abstract concepts (target-domain) through specific concepts that may relate to the human body, the natural world and culture (source-domain) and accordingly produce linguistic expressions for them. The vast majority of idioms is created on the basis of universal conceptual metaphors derived from the speakers’ common experiences. It is the first time that such an extensive material from different languages and different linguistic families is collected and studied; it is also the first time that a systematic and contrastive study of it is attempted from a cognitive, semantic and onomasiological, as well as a diachronic stance. The general conclusion that emerges is that speakers choose from a specific source-domain the most salient or seemingly appropriate source-concept in order to produce a linguistic expression of their target-concept. On the surface of it the choice may seem unexpected or even ‘irrational’ rendering thus an ‘opaque’ idiom. When however we search for the cognitive trigger of idioms, we find that it is a perfectly normal albeit atomic perceptual approach, based on physical and cultural experiences, that leads to the creation of new ‘idiomatic’ and particularly expressive linguistic constructions. Idioms serve to express mainly negative or distressful emotional situations with particular intensity, semantic reinforcement and vivid mental-images disclosing thus the subjective evaluation on the part of the speaker, and particularly his emotional involvement. Ancient and modern Greek idioms in their majority are different and independent linguistic realizations but, what is significant, is that they rely on common and diachronically universal conceptual approaches. A small number of ancient Greek idioms that has survived intact has been intensified either conceptually or lexically.

Η διατριβή έχει ως αντικείμενο μελέτης τη διαγλωσσική περιγραφή και ερμηνεία των ιδιωτισμών με βάση τη θεωρία της εννοιακής μεταφοράς και μετωνυμίας στο πλαίσιο της γνωσιακής γλωσσολογίας. Ο ομιλητής προσεγγίζει γνωσιακά και εκφράζει γλωσσικά περισσότερο ή λιγότερο αφηρημένες έννοιες (πεδίο-στόχος) μέσω συγκεκριμένων εννοιών που μπορεί να αφορούν το ανθρώπινο σώμα, τον φυσικό κόσμο και τον πολιτισμό (πεδίο-πηγή). Οι περισσότεροι ιδιωτισμοί προκύπτουν από κοινές εννοιακές μεταφορές που βασίζονται στις κοινές αντιληπτικές, σωματικές ή πολιτισμικές, εμπειρίες των ομιλητών. Η επιστημονική συμβολή της διατριβής έγκειται στο ότι για πρώτη φορά μελετάται τόσο εκτεταμένο υλικό και επιχειρείται διαχρονική (μόνο της ελληνικής), γνωσιακή, σημασιοκεντρική και ονομασιοκεντρική, προσέγγιση ιδιωτισμών από γλώσσες διαφορετικών γλωσσικών οικογενειών. Μέσα από ένα συγκεκριμένο πεδίο-πηγή ο ομιλητής επιλέγει την πιο εικονική και κατάλληλη για τις εκφραστικές του ανάγκες έννοια-πηγή για τη γλωσσική έκφραση μιας έννοιας-στόχου. Αυτή η επιλογή του μοιάζει να είναι μη αναμενόμενη και μη ερμηνεύσιμη, κάτι που καθιστά τη σημασία του ιδιωτισμού αδιαφανή. Η σημασιολογική αδιαφάνεια οφείλεται στον ομιλητή, ο οποίος προσεγγίζει και εκφράζει διαφορετικές πλευρές μιας έννοιας με τον ιδιαίτερο αντιληπτικό του τρόπο βασισμένος στην εντελώς προσωπική του ανάγνωση, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ιδιωτισμών οι οποίοι, εκτός από σημασιολογικά αδιαφανείς, μπορεί να είναι και εκφραστικοί. Οι ιδιωτισμοί αφορούν αρνητικές κυρίως εμπειρίες και συναισθηματικές καταστάσεις που αποδίδονται γλωσσικά με πολύ μεγάλη ένταση, σημασιακή (επανενισχυμένη-εμφατική σημασία) και εικονική (έντονες νοητικές εικόνες). Στους ιδιωτισμούς, εκτός από τη δημιουργικότητα και την εκφραστικότητα του ομιλητή, διαφαίνεται και η συναισθηματική εμπλοκή του, η ειρωνική ή και απαθής στάση του απέναντι σε ένα γεγονός (υποκειμενικότητα). Στην πλειονότητά τους οι ιδιωτισμοί της αρχαίας και της νέας ελληνικής αποτελούν διαφορετικές και ανεξάρτητες γλωσσικές πραγματώσεις κοινών εννοιολογικών προσεγγίσεων. Οι ομιλητές της νέας ελληνικής έχουν κληρονομήσει έναν μικρό αριθμό ιδιωτισμών από τα αρχαία ελληνικά, στους οποίους πολύ συχνά επεμβαίνουν ενισχύοντας τη νοητική εικόνα και τη σημασία τους είτε με προσθήκη ενός λεξιλογικού στοιχείου, είτε με την επιλογή μιας άλλης έννοιας-πηγής που παραπέμπει σε πιο έντονη νοητική εικόνα.