Ιστορική-βιογραφική αποτίμηση της διεργασίας κατάργησης του Θεραπευτηρίου Ψυχικών Παθήσεων Χανίων

Abstract

Adopting the fundamental principles of the “alternative” paradigms of current qualitative research, specifically critical theory and the hermeneutic-constructivist approach, this thesis examines the issue of the diachronic reproduction of the oppression of citizens with psychiatric experience from the dominant psychiatric paradigm, a reproduction that is conducted, paradoxically, (also) through the same procedures that aim to reform the oppressive dominant psychiatric system. In this context, we examine how deinstitutionalization is being implemented in Greece, regarding the dimension of the elimination of oppression, and we seek to assess the process of the abolition of Crete’s Psychiatric Hospital, the first –and only– Psychiatric Hospital in Greece that has been completely shut down and replaced by a community services network, within the Greek psychiatric reform process. The study aims, on the one hand, in a deeper and more complete understanding and, on the other hand, in the critical assessment of the abolition process, through the systematic examination of the way the 20-year abolition process was implemented, and also of the new data that were taking shape in the area, after the Psychiatric Hospital had been shut down. The phenomenon under study is being approached through a historical-biographical perspective, aiming at the integration of the process in the broader context in which it took place, and also –and mainly– aiming at focusing on the voice and the experience of the people who are directly involved. An empirical research was designed and carried out in a period of five years. The findings focus on the historical development and function of Crete’s Psychiatric Hospital (1900-1984), on the development of Crete’s psychiatric reform process (1984-2006), and, mainly, on the new, “reformed”, psychiatric field. We present the new community mental-health services and we examine their function, we discuss the main points of criticism and we highlight the multiple, different and often opposing perspectives, the controversies and, particularly, the contradictions between “words” and “action”, between the declarations of the political and scientific authority and reality. We found that the aim of deinstitutionalization has not been achieved in Crete and we investigate the possible parameters, the reasons that lead to this failure. The abolition of Crete’s Psychiatric Hospital is not an act of social change, aiming at the elimination of social injustice and oppression through the restoration of the voice of citizens with psychiatric experience, according to the principles of deinstitutionalization, but an act aiming –and resulting– at a relocation and at the reproduction of power relations, of the oppressive/institutional practices and of the mechanisms of psychiatric control and repression in the community. And the study’s contribution lies in this point exactly: in the deconstruction of the dominant narrative, a narrative which projects the procedure of abolishing Crete’s Psychiatric Hospital as an act of deinstitutionalization, an act of liberation from repression. This narrative constitutes a distorted view of reality and this thesis seeks to contribute in the public discussion and/or to provide motivation for taking action against oppression, through the broadening of understanding and the deconstruction of ignorance and misconception.

Υιοθετώντας τις θεμέλιες θέσεις των «εναλλακτικών» παραδειγμάτων της σύγχρονης ποιοτικής έρευνας, συγκεκριμένα της κριτικής θεωρίας και της ερμηνευτικής-κονστρουκτιβιστικής προσέγγισης, η παρούσα διατριβή εξετάζει το ζήτημα της διαχρονικής αναπαραγωγής της καταπίεσης των πολιτών με ψυχιατρική εμπειρία από το κυρίαρχο ψυχιατρικό παράδειγμα, μια αναπαραγωγή η οποία συντελείται, παραδόξως, (και) μέσα από τα ίδια τα εγχειρήματα μεταρρύθμισης του ψυχιατρικού κατεστημένου. Στο πλαίσιο αυτό, διερευνάται ο τρόπος υλοποίησης της αποϊδρυματοποίησης στην Ελλάδα, αναφορικά με τη διάσταση της άρσης της καταπίεσης, και επιχειρείται η αποτίμηση της διεργασίας κατάργησης του Ψυχιατρείου Χανίων, του πρώτου –και μοναδικού– Ψυχιατρείου στην Ελλάδα που, στο πλαίσιο της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, έκλεισε εξολοκλήρου και αντικαταστάθηκε από ένα δίκτυο κοινοτικών δομών και υπηρεσιών. Η μελέτη στοχεύει αφενός στη βαθύτερη και πληρέστερη κατανόηση και αφετέρου στην κριτική αποτίμηση της διεργασίας, μέσα από τη συστηματική εξέταση τόσο του τρόπου με τον οποίο συντελέστηκε η εικοσαετής διεργασία της κατάργησης όσο και των νέων δεδομένων που διαμορφώθηκαν στην περιοχή μετά το κλείσιμο του Ψυχιατρείου. Το υπό μελέτη φαινόμενο προσεγγίζεται από μια ιστορική-βιογραφική σκοπιά με στόχο τόσο να ενταχθεί η διεργασία στο ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο συντελέστηκε όσο και, πρωτίστως, να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στον Λόγο και το βίωμα των άμεσα εμπλεκομένων. Σχεδιάστηκε και διενεργήθηκε επιτόπια εμπειρική έρευνα διάρκειας περίπου πέντε ετών, τα ευρήματα της οποίας εστιάζουν στην ιστορική εξέλιξη και τον τρόπο λειτουργίας του Ψυχιατρείου Χανίων (1900-1984), στην πορεία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Κρήτη (1984-2006) και, κυρίως, στο νέο, «μεταρρυθμισμένο» ψυχιατρικό τοπίο. Παρουσιάζεται αναλυτικά το νέο δίκτυο κοινοτικών δομών, εξετάζεται η λειτουργία του, συζητούνται τα βασικά σημεία της κριτικής και αναδεικνύονται οι πολλαπλές, διαφορετικές και συχνά αντικρουόμενες οπτικές αλλά και οι αντιπαλότητες και κυρίως οι αντιθέσεις ανάμεσα στα «λόγια» και την «πράξη», ανάμεσα στις διακηρύξεις των υπευθύνων και την πραγματικότητα. Διαπιστώνεται ότι ο στόχος της αποϊδρυματοποίησης δεν επιτυγχάνεται στην Κρήτη, και διερευνώνται οι πιθανές παράμετροι, τα αίτια που μπορεί να οδήγησαν στην αποτυχία αυτή. Το κλείσιμο του Ψυχιατρείου Χανίων δε συνιστά μια πράξη κοινωνικής αλλαγής που διενεργείται συλλογικά, στη βάση των αρχών της αποϊδρυματοποίησης, με στόχο την άρση της κοινωνικής αδικίας και του καταναγκασμού και την αποκατάσταση του Λόγου των πολιτών με ψυχιατρική εμπειρία, αλλά μια πράξη που σχεδιάζεται «από τα πάνω» με στόχο την αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας, των καταπιεστικών πρακτικών και των μηχανισμών ελέγχου και καταστολής στην κοινότητα –και εντέλει καταλήγει να διενεργείται εξυπηρετώντας τους στόχους του συστήματος και αναπαράγοντας τις κυρίαρχες δομές και λειτουργίες στη νέα ψυχιατρική οργάνωση. Με άλλα λόγια, έχουμε να κάνουμε με μία μεταστέγαση και με αναπαραγωγή της ψυχιατρικής καταπίεσης και των ιδρυματικών πρακτικών στην κοινότητα. Και η συμβολή της μελέτης έγκειται ακριβώς εδώ: στην αποδόμηση του κυρίαρχου αφηγήματος, το οποίο προβάλλει τη διενέργεια της κατάργησης του Ψυχιατρείου Χανίων ως μια πράξη «υπέρβασης του Ασύλου», ως μια πράξη αποϊδρυματοποίησης, ως μια πράξη απελευθέρωσης από την καταπίεση. Το αφήγημα αυτό αποτελεί μια διαστρεβλωμένη παρουσίαση της πραγματικότητας και η μελέτη επιδιώκει να συμβάλλει στη δημόσια συζήτηση ή/και να δώσει ώθηση για ανάληψη δράσης ενάντια στην καταπίεση, μέσα από τη διεύρυνση της κατανόησης και μέσα από την αποδόμηση της άγνοιας και των παρανοήσεων.