Στερεότυπα κατανάλωσης τροφής και εικόνας σώματος στα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας: αποτίμηση μέσα από τις σειρές κινουμένων σχεδίων για παιδιά

Abstract

Introduction/Aim: Animated cartoon characters/heroes are widely used for the promotion of foods in television, Internet and printed advertising. Research has shown that cartoon characters’ presence via food advertisements influence children’s perception of food, as well as their food choices. Nevertheless, there have been no studies which examine cartoon series in terms of food consumption context alongside the messages which are projected about foods, either through the spoken word and dialogues between cartoon protagonists or through televised frames in the context of children’s animated cartoon series. At the same time, a review of the relevant bibliography concerning the outward appearance of cartoon characters indicates an association between slim body and positive personality traits, without, however, investigation of accompanying messages relating to body weight and outward appearance. The aim of this study was to record the food-relevant content of popular children’s animated cartoon series and to identify foods consumed relative to characters’ body weight. Τraits inherent to main protagonists, such as outward appearance, physical activity and likeability by fellow characters were evaluated in relation to their body weight, and comments made about their outward appearance, either self-referential or made by fellow characters were recorded. Method: One hundred episodes of ten animated cartoon series with high television audience viewing (based on Average Minute Rating %) were reviewed. The series were selected from children’s TV programming reecting broadcasting ratings from year 2011 to 2013, on both public and private channels, and were aimed at children 4 to 14 years. Within the analytic framework of the episodes’ analysis, for the assessment of the consumption context, and of the messages from foods projected, food items projected were classified into ten categories and the various messages presented for each food category were rated as positive, negative or neutral, differentiating each according to whether it appeared in eating or non-eating scenes. In order to investigate food consumption relative to the body weight of the characters (thin, normal, overweight) foods were grouped into two basic categories: core foods, which could be consumed on a daily basis in order to meet the nutrient requirements essential for good health, and non-core foods, which could be included occasionally in the diet. The analysis focused on the main characters in each animated series. The context of heroes’ food consumption was recorded as alone or in the company of others, together with the place of consumption: home, restaurant, entertainment settings etc. Heroes' characteristics such as outward appearance, intelligence, kindness, mood and fellow characters’ general opinion for the character under analysis were evaluated as positive, negative or neutral. Engagement in physical activity were rated as high, medium or low. Finally, opinions expressed by characters concerning either their own outward appearance, or that of their co-protagonists were recorded verbatim, and evaluated as positive or negative. Results: Convenience foods (snacks, including chips, popcorns, pizza), sweets and soft drinks were seen to be consumed at least once in more episodes compared with the rest of the food categories (v=19, 27, 24 episodes respectively). Furthermore, these foods not only were they presented in far more episodes, but they also were found to be consumed in episodes where a higher frequency of consumption was recorded (more than five times per episode), (x2=15,43, df=2, p=0,001, x2=6,7, df=2, p=0,035, and x2=6,81, df=2, p=0,033, respectively). The analysis also showed that where snacks were consumed, it was also likely that soft drinks would also be consumed, irrespective of consumption rate (x2=6,45, df=1, p=0,001). In total 361 food-related messages were recorded: 213 neutral, 125 positive, 23 negative. Irrespective of whether they were accompanied by eating or non-eating scenes, snacks and sweets comprised almost half of the positive messages (61 out of 125) in the sample, whereas soft drinks, whether actually consumed or simply present on screen, were accompanied by neutral messages in the majority of cases (n=33). In the same sample of animated cartoons, with foods classified as core or non-core, it was found that 37 main characters consumed 179 foods, 120 of which were non-core. Overweight characters consumed 58% of the non-core foods, and 48% of the total foods, core and non-core. As for the consumption context, most of the food, whether core or non-core, was consumed in the company of friends (85%) and that most of the core foods were consumed in entertainment settings. On the other hand, non-core foods were more usually consumed at home (43%) rather than in eateries such as restaurants or fast-food outlets (31%). Of the 37 characters, 21 were of normal weight, ten were thin, and six were overweight. Significant correlations emerged between body weight and outward appearance/attractiveness (x2=21,84, df=4, p<0,001). Specifically, nine out of ten slim characters were considered good-looking. Also, co-protagonists’ acceptance/positive opinion for the characters differed (x2=12,70, df=4, p=0,013) according to their body weight category. The ten slim protagonists received positive comments/messages on their outward appearance from their fellow characters, whereas only one of the six overweight characters got positive comments. The body weight of the characters appears to be related to the number of positive comments they received from co-protagonists (F=6,821, df=2, p=0,003). Finally, the number of positive messages received from co-protagonists differed for slim (M=4,3, SD=5,87), normal weight (M=0,14, SD=0,35) and overweight (M=0,17, SD=0,16) characters. Conclusions: This study indicates that children’s animated cartoon series project numerous food-related messages. The messages mainly referred to foods of low nutritional value, such as convenience foods and snacks, sweets and soft drinks, items which were frequently projected in an attractive way, sometimes simply visually presented in the film shot, or as a topic of discussion between cartoon characters. Conversely, the projection of healthier food such as fruit or vegetables was limited. The findings of the study show an association between food consumption and body weight, indicating not only that slim characters consumed fewer portions of food, but also that overweight characters consumed more non-core foods than their normal weight counterparts. Positive character traits such as attractive outward appearance and a higher physical activity level were usually identified with slim characters, and most positive comments from other characters regularly referred to them. Children are vulnerable to media’s messages and the exposure to animated cartoons could form their perceptions about their own food choices, awareness of body image and weight, and other personality issues. This study’s results could be used to benefit public health as it was shown that body weight of cartoon characters seems to follow stereotypic perceptions which value slimness and relate unhealthy food consumption with overweight. At the same time, food messages in the animated series mainly reffered to foods of low nutitional value. Those findings raise concern about whether specic rules, similar to those already in force for advertisements, should be applied regarding the food and body image content of children’s programs.

Εισαγωγή/Σκοπός: Οι χαρακτήρες/ήρωες κινουμένων σχεδίων χρησιμοποιούνται ευρέως σε παιδικές διαφημίσεις τροφίμων (τηλεοπτικές, διαδικτυακές, έντυπες) και έχουν αντίκτυπο τόσο στις αντιλήψεις που διαμορφώνουν τα παιδιά για τα τρόφιμα όσο και στις διατροφικές τους επιλογές. Λίγες μελέτες έχουν ωστόσο εξετάσει το περιβάλλον κατανάλωσης αλλά και τα προβαλλόμενα μηνύματα για τα τρόφιμα, είτε μέσω των λεκτικών σχολίων και διαλόγων των χαρακτήρων που πρωταγωνιστούν, είτε μέσω των τηλεοπτικών σκηνών και καρέ, στις παιδικές σειρές κινουμένων σχεδίων. Παράλληλα, η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας έδειξε πως η φυσική διάπλαση των ηρώων στα κινούμενα σχέδια είναι συσχετισμένη με το λεπτό σώμα και τα θετικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τους, χωρίς ωστόσο να έχουν διερευνηθεί τα μηνύματα που ανακύπτουν σχετικά με το βάρος σώματος και την εξωτερική εμφάνιση, ούτε το είδος των τροφίμων που καταναλώνονται ανάλογα με αυτά τα χαρακτηριστικά. Σκοπός της μελέτης ήταν να καταγράψει το σχετικό με τα τρόφιμα περιεχόμενο των δημοφιλών σειρών παιδικών κινουμένων σχεδίων και να ανιχνεύσει τα στερεότυπα διατροφικών επιλογών που προβάλλονται αναφορικά με το βάρος σώματος των χαρακτήρων που πρωταγωνιστούν. Επιπλέον, χαρακτηριστικά τα οποία οι κεντρικοί πρωταγωνιστές εισάγουν με την προσωπικότητά τους (εξωτερική εμφάνιση, φυσική δραστηριότητα, αποδοχή των άλλων, κ.ο.κ.) αποτιμήθηκαν σε συνάρτηση με το βάρος σώματος τους, ενώ καταγράφηκαν τα σχόλια είτε των ίδιων, είτε των συμπρωταγωνιστών τους, σχετικά με την εξωτερική τους εμφάνιση. Μέθοδος: Η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε δείγμα 100 επεισοδίων των δέκα δημοφιλέστερων παιδικών σειρών της ελληνικής τηλεόρασης με κριτήριο έγκυρα στοιχεία τηλεθέασης κατά την διάρκεια των τηλεοπτικών περιόδων 2011-2013. Οι σειρές επιλέχθηκαν από την παιδική ζώνη (πληθυσμός αναφοράς: παιδιά 4-14 ετών) των δημόσιων και ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών της χώρας. Στο πλαίσιο της ανάλυσης των επεισοδίων και για την διερεύνηση του περιβάλλοντος κατανάλωσης αλλά και των μηνυμάτων για τα προβαλλόμενα τρόφιμα, τα τελευταία ταξινομήθηκαν σε δέκα επιμέρους κατηγορίες. Κατόπιν, τα μηνύματα για την κάθε κατηγορία τρόφιμου ανάλογα με τον απόηχό τους διακρίθηκαν σε θετικά, αρνητικά και ουδέτερα, ενώ διαφοροποιήθηκαν και ανάλογα με το αν συνδέονταν με στιγμιότυπα κατανάλωση τροφής (eating scenes) ή μη (non-eating scenes). Για την διερεύνηση της κατανάλωσης τροφίμων σε σχέση με το βάρος σώματος (αδύνατο, φυσιολογικό, υπέρβαρο) των ηρώων, τα τρόφιμα ομαδοποιήθηκαν σε δύο βασικές κατηγορίες: τα τρόφιμα πυρήνα (core), τα οποία μπορούν να καταναλώνονται καθημερινά παρέχοντας όλα τα θρεπτικά στοιχεία για μια ισορροπημένη διατροφή, και τα δευτερεύοντα (non-core) τα οποία προτείνεται να συμμετέχουν περιστασιακά στην δίαιτα. Η ανάλυση επικεντρώθηκε στους βασικούς ήρωες των κινουμένων σχεδίων. Αναφορικά με το περιβάλλον κατανάλωσης τροφής των ηρώων, καταγράφηκε η παρουσία άλλων (μοναχικά ή με παρέα) αλλά και ο τόπος κατανάλωσης (σπίτι, εστιατόριο, χώροι αναψυχής). Τα ατομικά χαρακτηριστικά των ηρώων των κινουμένων σχεδίων (εξωτερική εμφάνιση, ευφυΐα, ευγένεια, γνώμη του κοινωνικού περίγυρου) αποτιμήθηκαν σε θετικά, αρνητικά και ουδέτερα, ενώ η φυσική δραστηριότητα διακρίθηκε σε υψηλή, μέση και χαμηλή. Τέλος, τα μηνύματα που οι ήρωες εξέφρασαν σε σχέση με την εικόνα σώματος των ίδιων, ή την εξωτερική εμφάνιση των συμπρωταγωνιστών τους καταγράφηκαν αυτολεξεί και ανάλογα με την χροιά τους διακρίθηκαν σε θετικά και αρνητικά. Αποτελέσματα: Από τις δέκα συνολικά ομάδες τροφίμων τα τρόφιμα ευκολίας/αλμυρά σνακ (πίτσα, burgers, ποπκόρν), τα γλυκά και τα τυποποιημένα ποτά βρέθηκαν να καταναλώνονται τουλάχιστον μια φορά σε περισσότερα επεισόδια συγκριτικά με τις υπόλοιπες κατηγορίες τροφίμων (ν=19, 27 και 24 επεισόδια αντίστοιχα). Επιπρόσθετα, τα εν λόγω τρόφιμα όχι μόνο προβλήθηκαν σε περισσότερα επεισόδια, αλλά καταναλώθηκαν και σε επεισόδια όπου καταγράφηκε συνολικά μεγαλύτερο εύρος κατανάλωσης τροφίμων ανά επεισόδιο (> 5 φορές), (x2=15,43, df=2, p=0,001, x2=6,7, df=2, p=0,035, και x2=6,81, df=2, p=0,033, αντίστοιχα). Η ανάλυση επίσης έδειξε ότι όταν τα τρόφιμα ευκολίας/σνακ καταναλώνονταν τότε τα τυποποιημένα ποτά ήταν επίσης πιθανό να καταναλώνονται, ανεξαρτήτως ρυθμού κατανάλωσης (x2=6,45, df=1, p=0,001). Συνολικά καταμετρήθηκαν 361 μηνύματα τροφίμων: 213 ουδέτερα, 125 θετικά, 23 αρνητικά. Ανεξάρτητα με το αν συνδέονταν με στιγμιότυπα κατανάλωσης τροφής ή μη, τα τρόφιμα ευκολίας/σνακ και τα γλυκά αφορούσαν σχεδόν τα μισά των θετικών μηνυμάτων (61 από 125) του δείγματος, ενώ τα τυποποιημένα ποτά τόσο αυτά που προβλήθηκαν, όσο και αυτά που καταναλώθηκαν συνοδεύτηκαν κυρίως από ουδέτερα μηνύματα (ν=33). Στο ίδιο δείγμα κινουμένων σχεδίων όπου τα τρόφιμα ταξινομήθηκαν ως τρόφιμα πυρήνα και δευτερεύοντα, βρέθηκε ότι, οι 37 κεντρικοί πρωταγωνιστές κατανάλωσαν 179 τρόφιμα, εκ των οποίων τα 120 ήταν δευτερεύοντα (non-core). Οι υπέρβαροι ήρωες κατανάλωσαν το 58% των δευτερευόντων και το 48% του συνόλου των τροφίμων (τρόφιμα πυρήνα και δευτερεύοντα). Αναφορικά με το περιβάλλον κατανάλωσης, η πλειονότητα των τροφίμων καταναλώθηκε κυρίως με την συνοδεία φίλων (85%) είτε τα τρόφιμα αυτά ήταν τρόφιμα πυρήνα, είτε δευτερεύοντα. Τα περισσότερα τρόφιμα πυρήνα (46%) καταναλώθηκαν σε χώρους αναψυχής. Από την άλλη, τα δευτερεύοντα καταναλώθηκαν περισσότερο στο σπίτι (43%) από ότι σε χώρους σίτισης όπως είναι τα εστιατόρια, τα ταχυφαγεία κα. (31%). Σχετικά με το βάρος σώματος των 37 πρωταγωνιστών, οι 21 ήταν φυσιολογικού βάρους, οι δέκα αδύνατοι και έξι υπέρβαροι. Σημαντικές συσχετίσεις προέκυψαν μεταξύ του βάρους σώματος και της εξωτερικής εμφάνισης/ελκυστικότητας (x2=21,84, df=4, p<0,001). Συγκεκριμένα, οι εννέα από τους δέκα αδύνατους ήρωες θεωρήθηκαν όμορφοι. Η γνώμη/αποδοχή των συμπρωταγωνιστών για τους ήρωες επίσης διέφερε (x2=12,70, df=4, p=0,013) ανάλογα με την κατηγορία βάρους σώματος τους. Επιπλέον, οι δέκα αδύνατοι ήρωες έλαβαν θετικά μηνύματα για την εξωτερική τους εμφάνιση από τους συμπρωταγωνιστές τους, ενώ από τους έξι υπέρβαρους θετικά σχόλια έλαβε ένας. Το βάρος σώματος των ηρώων φάνηκε να σχετίζεται με τον αριθμό των θετικών μηνυμάτων που αυτοί εισέπραξαν από τους συμπρωταγωνιστές τους (F=6,821, df=2, p=0,003). Τέλος, ο μέσος αριθμός θετικών μηνυμάτων των συμπρωταγωνιστών διέφερε μεταξύ των αδύνατων (M=4,3, SD=5,87), των φυσιολογικού βάρους (M=0,14, SD=0,35) και των υπέρβαρων (M=0,17, SD=0,16) χαρακτήρων. Συμπεράσματα: Η μελέτη κατέδειξε ότι τα παιδικά κινούμενα σχέδια περιέχουν πολλά μηνύματα που σχετίζονται με την τροφή. Τα μηνύματα αυτά αφορούν κυρίως τρόφιμα χαμηλής θρεπτικής αξίας, όπως είναι τα τρόφιμα ευκολίας/σνακ, τα γλυκά και τα αναψυκτικά. Tα τρόφιμα αυτά συχνά προβλήθηκαν με τρόπο ελκυστικό, άλλοτε απλώς παρουσιάστηκαν μέσω των οπτικών κινηματογραφικών καρέ, ή υπήρξαν αντικείμενο συζήτησης μεταξύ των ηρώων των κινουμένων σχεδίων. Αντιθέτως, η προβολή και κατανάλωση υγιεινών τροφίμων, όπως είναι τα φρούτα και τα λαχανικά, υπήρξε περιορισμένη. Αναφορικά με την κατανάλωση των τροφίμων και το βάρος σώματος των ηρώων, τα ευρήματα έδειξαν ότι οι αδύνατοι ήρωες κατανάλωσαν λιγότερες μερίδες φαγητού, ενώ οι υπέρβαροι περισσότερα δευτερεύοντα (non-core) τρόφιμα συγκριτικά με τους αδύνατους και κανονικού βάρους συμπρωταγωνιστές τους. Θετικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας, όπως η ελκυστικότητα και η αυξημένη σωματική δραστηριότητα αναφέρονταν συνήθως στους λεπτούς ήρωες, ενώ ομοίως τα θετικά σχόλια των συμπρωταγωνιστών τους αναφέρονταν συστηματικά σε αυτούς. Τα παιδιά είναι επιρρεπή στα μηνύματα των μέσων ψυχαγωγίας και ενδεχομένως μέσω της παρακολούθησης των προγραμμάτων κινουμένων σχεδίων να διαμορφώνουν αντιλήψεις σχετικά με την επιλογή της τροφής και τα πρότυπα σώματος. Τα αποτελέσματα της μελέτης αναδεικνύουν την προβολή συγκεκριμένων διατροφικών επιλογών και προτύπων σώματος στα παιδικά κινούμενα σχέδια, και μπορούν να χρησιμοποιηθούν μελλοντικά προς όφελος της δημόσιας υγείας. Γεννάται το ερώτημα, εάν οι αρμόδιοι φορείς θα πρέπει να ελέγχουν το περιεχόμενο των παιδικών κινουμένων σχεδίων θεσπίζοντας προληπτικά μέτρα ανάλογα με εκείνα που ισχύουν για τις παιδικές διαφημίσεις τροφίμων.