Η πρόσληψη του Ντοστογέφσκι στην Ελλάδα 1886-1940

Abstract

The present thesis examines the reception of Dostoevsky in Greece from 1886-1940. Since it is well known that the translations of Dostoevsky’s output and critical responses come mainly from the French, the thesis focuses on the most famous critical approaches of that time, namely Le Roman Russe (1886) by Eugène-Melchior de Vogüé and Dostoïevsky (1923) by André Gide. De Vogue praised in the preface («Avant propos») of Le Roman Russe (1886) the Russian anti-naturalist morally instructive realism. In the chapter on Dostoevsky, he is interested only in the (sentimentalist, socially orientated and non-philosophical) early part of Dostoevsky’s fiction up to the Crime and Punishment and he reads it as a set of binaries. And though he mentions Dostoevsky’s aesthetic deficiencies, he highlights the religious beliefs which elevate suffering as a subject of religious devotion (“The religion of suffering”). He attributes Dostoevsky’s themes and characters formation to his malady (epilepsy) and Russianness (defined as Oriental vs Western culture). The selection of Crime and Punishment to be translated into Greek (Roidis, Papadiamantis), the predilection for the shorter forms, the use of metaphors related to the Christian suffering (Kazantzakis), the choice of psychologically abnormal characters (Voutyras), frequent mentions of De Vogüé (Palamas, Episkopopoulos), a turn of interest towards Russian literature (Xenopoulos), which are examined in detail, show the impact of De Vogüé’s criticism both on Modern Greek criticism and the original output. André Gide’s Dostoïevsky (1923), a collection of various writings over a period of time, makes a modernist reading of the Russian author. Gide focuses on the most complicated later novels (problematic family, illegitimate children, criminality, epilepsy, suicide) and comments positively on the narratological “vortex”, the psychological complexity of the characters, the dual nature of man (simultaneous embodiment of the divine and the demonic), the possibility of coexistence between self-effacement and self-affirmation, the contradictoriness of philosophical ideas always through the fictional voices, faith as the equivalent of abnegation and as such the renunciation of intelligence. Greek writers from the Generation of the Τhirties (through their library catalogues, comments, biographies etc.) appear to have read Gide’s Dostoïevsky. An extended reading of Terzakis’, Karagatsis’ and Beratis’ critical (published and unpublished) and original output up to 1940 shows that Gide’s readings have influenced their choices concerning the themes and the characters of their novels towards a modernist and not a moral understanding of Dostoevsky.

Η παρούσα διατριβή εξετάζει την πρόσληψη του Ντοστογέφσκι στην Ελλάδα από το 1886 μέχρι το 1940. Εφόσον είναι γνωστό ότι οι μεταφράσεις του έργου του Ντοστογέφσκι καθώς και η κριτική αποτίμησή του προέρχονται κυρίως από τη Γαλλία, γι’ αυτό και η διατριβή εστιάζει στις δύο πιο διάσημες προσεγγίσεις, δηλαδή στο Le Roman Russe (1886) του Eugène-Melchior de Vogüé και στο Dostoïevsky (1923) του André Gide. Στoν Πρόλογό του («Avant propos»), στο βιβλίο Le Roman Russe (1886), ο De Vogüé επαίνεσε τον ρωσικό αντι-νατουραλιστικό και ηθικο-διδακτικό ρεαλισμό. Στο κεφάλαιο για τον Ντοστογέφσκι, ενδιαφέρεται μόνον για το (αισθηματικό, κοινωνικά προσανατολισμένο, μη φιλοσοφικό) πρώτο μέρος της ντοστογεφσκικής πεζογραφίας μέχρι το Έγκλημα και Τιμωρία και το προσεγγίζει ως σύνολο αντιθέσεων. Και, μολονότι κάνει λόγο για τα ελαττώματα του Ντοστογέφσκι από αισθητική άποψη, υπογραμμίζει τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις που εξυψώνουν τον πόνο ως χριστιανικό χαρακτηριστικό (τίτλος κεφαλαίου: «Η θρησκεία του πόνου»). Αποδίδει, μάλιστα, και την επιλογή των θεμάτων και τη διαμόρφωση των χαρακτήρων στην ασθένεια του συγγραφέα (επιληψία) και στη ρωσικότητά του (που ορίζεται κάπως οριενταλιστικά σε αντίθεση με τη Δύση). Η επιλογή προς μετάφραση του μυθιστορήματος Έγκλημα και τιμωρία (Ροΐδης, Παπαδιαμάντης), η προτίμηση για έργα του συγγραφέα που ανήκουν στις συντομότερες φόρμες, η χρήση μεταφορών που σχετίζονται με το χριστιανικό πάθος (Καζαντζάκης), η επιλογή ψυχολογικά διαταραγμένων ηρώων (Βουτυράς), οι συχνές αναφορές στον De Vogüé (Παλαμάς, Επισκοπόπουλος), η στροφή του ενδιαφέροντος προς τη ρωσική λογοτεχνία (Ξενόπουλος), που εξετάζονται αναλυτικά στο πρώτο μέρος, αποδεικνύουν την επίδραση της κριτικής του De Vogüé και στη νεοελληνική κριτική και στην πρωτότυπη παραγωγή. Ο Dostoïevsky (1923) του André Gide, μια συναγωγή ποικίλων άρθρων γραμμένων σε μεγάλο χρονικό διάστημα, προβαίνει σε μοντερνιστική ανάγνωση του Ντοστογέφσκι. Ο Gide εστιάζει στα περισσότερο σύνθετα μεταγενέστερα και ύστερα μυθιστορήματα (με τις προβληματικές οικογένειες, τα νόθα τέκνα, την εγκληματικότητα, την επιληψία και την αυτοκτονία) και σχολιάζει θετικά την αφηγηματoλογική «δίνη», την ψυχολογική περιπλοκότητα των χαρακτήρων, τη διπλή φύση του ανθρώπου (ταυτόχρονη ενσάρκωση του θείου και του δαιμονικού), τη δυνατότητα συνύπαρξης της αυταπάρνησης και της αυτο-κατάφασης, την αντιφατικότητα των φιλοσοφικών ιδεών πάντοτε εκφρασμένη μέσω των ηρώων, την πίστη ως ισοδύναμο της αυταπάρνησης και, υπ’ αυτήν την έννοια, ως αποκήρυξη της διανοητικής διεργασίας. Οι Έλληνες συγγραφείς της Γενιάς του 1930 (μέσω των καταλόγων της βιβλιοθήκης τους, των σχολίων τους, ακόμη και βιογραφιών του Ντοστογέφσκι) φαίνεται ότι έχουν διαβάσει το βιβλίο του Gide, Dostoïevsky. Η εκτεταμένη μελέτη της κριτικής (δημοσιευμένης και αδημοσίευτης) και της πρωτότυπης παραγωγής μέχρι το 1940 τριών συγγραφέων (Τερζάκη, Καραγάτση, Μπεράτη) δείχνει ότι η ανάγνωση του Dostoïevsky του Gide έχει επιδράσει στις επιλογές τους σχετικά με τη θεματική και τους χαρακτήρες των βιβλίων τους προς την κατεύθυνση της μοντερνιστικής και όχι της ηθικής κατανόησης του Ρώσου συγγραφέα.