Ο τηλεθεατής των ειδήσεων στην Ελλάδα: συζητώντας για τον πόλεμο στο Κοσσυφοπέδιο

Abstract

The present doctoral thesis, following the theory and method of discursive psychology, studies how Greek youth talk about the television viewer of the war in Kosovo in 24 focus groups. The research shows that the discourse that is articulated in the focus groups is characterised by variety regarding both the interpretative repertories as well as the subject positions taken by the speakers. Moreover, this variety is in accordance with the variety presented in the scientific discourses about the war and the television audience and common lines of arguments are manifested between lay and scientific discourse, leading to the conclusion that scientific discourse informs and is informed by lay discourse. Regarding the interpretative repertoires, the war in Kosovo is constructed either as a defensive war of the Serbs or as an aggressive war that was made by the USA in order to establish their global hegemony. The subject positions through which these repertoires are produced are these of the “Greek” citizen but also of the European citizen and the cosmopolitan citizen. The television viewers of the Kosovo war, are constructed in the discourse either as critical viewers or as passive recipients of the news. The speakers either identify with the critical viewers or, when they acknowledge being passive viewers of the Kosovo war, they adopt a self critical subject position. Viewers are either constructed as critical or passive with no differentiation between them or they are distinguished in categories (passive or critical viewers) to account for differences in opinions about the war. Categories are constructed based on age, educational background and activity level, but mostly based on national identity. In the latter case Greeks are presented as critical viewers whereas viewers with different national identities as passive recipients of national media propaganda. However in every case, the speakers take the position of the logical and reflexive subjects who disavow prejudice. Finally the research shows that, the young Greeks’ discourse about the war and the television viewer is realised into the context of Western nationalism ideology and the more specific context of Greek nationalism. However, restrictions imposed by these ideologies do not totally exclude the articulation of alternative lines of argumentation that are informed by the discourse of civil rights and critical thinking. Such arguments present the TV viewers as citizens with supranational identities, such as these of the European citizen or the cosmopolitan citizen, who resist propaganda and take an independent and critical position towards television.

Η έρευνα της παρούσας διδακτορικής διατριβής, στηριζόμενη θεωρητικά και μεθοδολογικά στην ψυχολογία του λόγου, επιδιώκει να μελετήσει το λόγο για τον τηλεθεατή των ειδήσεων του πολέμου στο Κοσσυφοπέδιο, όπως αυτός διατυπώθηκε σε 24 ομάδες εστίασης που αποτελούνταν από νέους που ζουν στην Ελλάδα. Η ανάλυση του λόγου που αναπτύχθηκε σε αυτές τις συζητήσεις ανέδειξε την ύπαρξη ποικιλίας τόσο ως προς τα ερμηνευτικά ρεπερτόρια που αναπαράγουν οι συνομιλητές όσο και ως προς τις θέσεις υποκειμένων τις οποίες υιοθέτησαν. Η ποικιλία αυτή είναι αντίστοιχη με την ποικιλία που παρουσιάζεται στο λόγο των επιστημονικών θεωριών για τον πόλεμο και των θεωριών για τον τηλεθεατή, και εντοπίζονται παράλληλες γραμμές επιχειρηματολογίας, που επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι ο επιστημονικός λόγος αναπαράγεται στον καθημερινό λόγο και αντλεί από αυτόν. Πιο συγκεκριμένα, ως προς τα ερμηνευτικά ρεπερτόρια, ο πόλεμος στο Κοσσυφοπέδιο κατασκευάζεται κυρίως ως ένας αμυντικός πόλεμος από την πλευρά των Σέρβων για την διατήρηση της εθνικής τους κυριαρχίας και ως επιθετικός από την πλευρά των ΗΠΑ, προκειμένου αυτές να επιβάλλουν την παγκόσμια ηγεμονική κυριαρχία τους. Τα ρεπερτόρια αυτά εκφράζονται τόσο από τη θέση των Ελλήνων ως μελών ενός κυρίαρχου έθνους κράτους όσο και από τη θέση των πολιτών της Ευρώπης και του κόσμου. Οι τηλεθεατές, χωρίς να υπεισέρχονται διακρίσεις μεταξύ τους, καθίστανται στο λόγο τόσο κριτικοί απέναντι στις τηλεοπτικές ειδήσεις του πολέμου όσο και παθητικοί αποδέκτες των πληροφοριών που αυτές αναμετέδιδαν. Στην πρώτη περίπτωση οι συνομιλητές ταυτίζονται με τη θέση του κριτικού τηλεθεατή, ενώ στη δεύτερη οι συνομιλητές υιοθετούν την αυτοκριτική θέση ενός αναστοχαστικού παρατηρητή. Ωστόσο εμφανίζονται στο λόγο και κατηγοριοποιήσεις των τηλεθεατών ως προς την παθητική ή την κριτική τους στάση απέναντι στις τηλεοπτικές ειδήσεις, που χρησιμοποιούνται στην αιτιολόγηση των διαφορών μεταξύ των τηλεθεατών στις απόψεις που διαμόρφωσαν για τον πόλεμο. Οι κατηγοριοποιήσεις αυτές γίνονται είτε με βάση κριτήρια ηλικίας, εκπαιδευτικού επιπέδου και επιπέδου κοινωνικής δραστηριοποίησης αλλά κυρίως με βάση την εθνική ταυτότητα των τηλεθεατών. Στην περίπτωση αυτή οι Έλληνες παρουσιάζονται ως κριτικοί τηλεθεατές ενώ οι τηλεθεατές με άλλη εθνική ταυτότητα ως παθητικοί αποδέκτες της προπαγάνδας της τηλεόρασης της χώρας τους. Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, οι συνομιλητές υιοθετούν στο λόγο τους τη θέση των ορθολογικών και αναστοχαστικών παρατηρητών της πραγματικότητας, που δεν επηρεάζονται από προκαταλήψεις. Στο επίπεδο της ιδεολογίας διαπιστώθηκε ότι η ιδεολογία του Δυτικού εθνικισμού όσο και του ειδικότερου ελληνικού εθνικισμού διατρέχει τους λόγους που διατυπώθηκαν για τον πόλεμο στο Κοσσυφοπέδιο και τον τηλεθεατή του. Ωστόσο οι περιορισμοί που επιφέρει η εθνικιστική ιδεολογία στο λόγο, δεν αποκλείουν και την άρθρωση εναλλακτικών γραμμών επιχειρηματολογίας που πληροφορούνται από το λόγο των δικαιωμάτων του πολίτη και της σημασίας της κριτικής σκέψης και της αντίστασης στην χειραγώγηση. Καθιστούν σημαντικές τις σχέσεις των πολιτών, ανεξαρτήτως εθνικής ταυτότητας, με την τηλεόραση ως μέσο πληροφόρησης για τον πόλεμο αλλά και ως μέσο προπαγάνδας και οι ομιλητές τοποθετούνται σε υπερεθνικές ή μη εθνικές θέσεις στο λόγο τους παίρνοντας τις ταυτότητες του Ευρωπαίου πολίτη ή του πολίτη του κόσμου.